W XXI wieku wydawało się, że epidemie nie będą nas dotyczyły. Powszechna higiena oraz środki farmakologiczne umiejące opanować wiele chorób miały zapewniać czas bez masowych zgonów.

W miarę spokojne, jeśli chodzi o zarazy, czasy po II wojnie światowej i pierwsze 19 lat XXI wieku pozwoliły sądzić, że coś takiego nigdy nie nastąpi. Nikt z nas o tym nie myślał.

     Początek 2020 roku był ogromnym zaskoczeniem, niedowierzaniem i obawą, o to co będzie. Po roku niejako przyzwyczailiśmy się do codziennych informacji o koronawirusie, ale cały czas pytamy, kiedy to się wreszcie skończy?

     Na podstawie metryk z trzech pobliskich parafii Powsina, Wilanowa i Służewa wiadomo, że epidemie dotyczyły też naszych przodków.

     Pierwsza informacja o epidemii pochodzi z metryk służewskich.

W latach 1708-1709 odnotowano kilka chrztów dzieci rodzin pochodzących z zewnętrznych parafii: Powsinka, Zawad, Warszawy.  

     Metryki te opatrzone są dopiskiem: „tempore peste”, „grassante peste” lub „grassante exulansium”, co oznacza, że panowała wtedy plaga/zaraza – dżuma (choroba bakteryjna).

     Dżuma zmusiła rodziców do zmiany parafii w poszukiwaniu otwartego kościoła, w którym mogli ochrzcić swoje dziecko. Widocznie ich rodzime kościoły były zamknięte.

     Z prośbą o posługę chrztu „w czasie zarazy” do proboszcza parafii służewskiej księdza Michała Dominika Makowskiego (proboszcz w latach 1705-1724) zwrócili się nasi przodkowie: Andrzej i Małgorzata Jakubusiak z Powsinka, Marcin i Marianna Malcowie z Powsinka, Adam i Agnieszka Kuszmierczykowie z Powsinka, Wawrzyniec i Katarzyna Przytulscy z Powsinka, Jakub i Jadwiga Gilakowie z Powsinka, Józef i Marianna Przybyszkowie z Powsinka, Tomasz i Regina Mieszkowie z Powsinka oraz Krzysztof i Agata Garnuszkowie z Zawad, Tomasz i Marianna Borzechowscy z Warszawy, Maciej i Katarzyna Sałwińscy z Warszawy.

Fot. 1. Przytułek noclegowy dla kobiet w Warszawie

– kobieta chora na tyfus z dzieckiem (luty 1933 r.);

Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny

– Archiwum Ilustracji (sygn. 1-C-1312);

źródło: Internet, portal „Narodowe Archiwum Cyfrowe”

- strona: https://audiovis.nac.gov.pl

     Epidemia dżumy, jak podają źródła, rozwijała się od początku XVIII wieku, najpierw w Azji, a następnie dotarła do Konstantynopola, a stamtąd już w 1702 roku przeszła na Kresy Rzeczpospolitej. Kolejne obszary kraju objęte były epidemią aż do 1711 roku. Dżuma, według różnych szacunków zabrała od 12 do 25% ludności kraju – ówczesnej Rzeczpospolitej.

     Właśnie z metryk służewskich wynika, że do naszych stron dżuma dotarła w 1708 roku, ale panowała również w 1709 roku, co pokrywa się z informacjami o epidemii w Warszawie.

     Dużo dokładniejsze dane można uzyskać bezpośrednio z metryk kościołów: powsińskiego, wilanowskiego i służewskiego za XIX wiek. W XIX wieku ludność dręczyły na zmianę cholera i tyfus (choroby bakteryjne).

W latach 1812-1813 wystąpiła epidemia tyfusu wysypkowego (łagodniejsza forma objawiająca się w formie wysypki), który do Królestwa Polskiego został zawleczony z Wilna. Pomimo swojej łagodniejszej postaci spowodował znaczne straty w ludziach.

     Z kolei epidemia cholery występująca w Królestwie Polskim w 1831 roku została zawleczona przez wojska rosyjskie tłumiące powstanie listopadowe.

Cholera dziesiątkowała również społeczeństwo w latach 1848-1855, a dołączyły do niej ataki tyfusu w formie zarówno łagodniejszej (wysypkowy) jak i ostrzejszej (dur brzuszny).

     Efektem cholery, która nawiedziła Warszawę w latach 1872-1873 było założenie cmentarza cholerycznego na Pradze. W sumie pochowano tam 484 osoby zmarłe na cholerę w tych latach i późniejszych.

Fot. 2. Mogiła na cmentarzu cholerycznym

na warszawskim Golędzinowie (Praga) z inskrypcją o treści:

„Tu spoczywają szczątki 478 ofiar zarazy cholerycznej z lat 1872-1873

zebrane pod tą wspólną mogiłą

po zniesieniu cmentarza cholerycznego przy budowie

węzła kolejowego w 1908 r.”;

Archiwum Państwowe w Warszawie, zespół nr 72/1630/0,

zbiór fotografii Zdzisława Marcinkowskiego, (sygn. X-1229);

źródło: Internet, portal „Archiwa Państwowe”

- strona: https://www.archiwa.gov.pl

     Natomiast źródłem tyfusu w Warszawie w 1878 roku stał się źle oczyszczony dół ustępowy. Wodę trzeba było, bowiem przynosić ze studni, które położone były blisko ścieków. Jak podawał w tym czasie Kurier Warszawski tyfus w 1878 roku panował również w Państwie Osmańskim. Umierały tam dziennie 3 na 1000 osób.

     Wszystkie te przypadki epidemii dobrze odzwierciedlają metryki naszych parafii. Wyraźnie wyższa liczba zgonów widoczna jest zarówno w 1812-1813 roku podczas epidemii tyfusu, 1831 roku podczas epidemii cholery (szczególnie w parafii Służew), 1848 roku oraz w latach 1852-1856 (szczególnie w parafii Wilanów). Mniej dotkliwe dla parafian z Powsina i Wilanowa (ale nie Służewa) były epidemie cholery z lat 1872-1873 oraz tyfusu z roku 1878.

Epidemie w XIX wieku w parafiach: Powsin, Wilanów, Służew

na tle ogólnej liczby zgonów

     Jeszcze wyraźniej straty w ludności naszych parafii widać na wykresie pokazującym różnicę między liczbą urodzeń a liczbą zgonów.

     W latach bez epidemii do połowy XIX wieku przybywało w naszych parafiach ok. 50 osób rocznie, a od połowy XIX wieku ok. 100-150 osób. Natomiast w latach, kiedy panowały epidemie wyraźnie widać, że zgony przewyższają nad urodzeniami. Jednak już w II połowie XIX wieku, co zapewne związane jest z lepszą świadomością odnośnie zachowania higieny oraz umiejętnością radzenia sobie z epidemią, ubytek ludzi jest mniejszy.

Epidemie w XIX* wieku w parafiach: Powsin, Wilanów, Służew

różnica między urodzeniami a zgonami w poszczególnych latach

* Zamieszczono również dane z 1900 roku (XX wiek)

Źródło: AGAD

     Bardzo dotkliwa była cholera z 1831 roku, szczególnie dla mieszkańców parafii Służew, oraz cholera i tyfus z lat 1852-1856, szczególnie dla mieszkańców parafii Wilanów, gdzie ubyło ok. 650 osób.

     Z wykresów tych wynika, że epidemie w XIX wieku trwały krótko, poza latami 1852-1856, kiedy nałożyły się na siebie 2 bardzo groźne epidemie bakteryjne.

     Nie wiemy, niestety, jak będzie tym razem z chorobą o charakterze wirusowym.

                                              CAWIO – opracowanie własne

Źródła:

1/ K. Chechłowski „Klęskowe lata na ziemiach polskich 1846-1855” wydanie z 1916 roku

2/ Wikipedia https://pl.wikipedia.org/wiki/Cholera

3/ https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_choleryczny_w_Warszawie

4/ Stanisław Milewski „Intymne życie niegdysiejszej Warszawy” za https://oknonawarszawe.pl/blog/archives/6430

5/ Metryki zgonów z parafii Służew z lat 1708-1709; www.metryki.genealodzy.pl

6/ Metryki zgonów z lat 1808-1900 z parafii Powsin, Wilanów, Służew; AGAD

7/ Emilia Karpacz, Uniwersytet Jagielloński, „Opłakane czasy – epidemia dżumy w Krakowie w latach 1707–1710. Przyczynek do badań nad upadkiem królewskiego miasta.”

8/ Kurier Warszawski z 1878 roku, nr 108 + dodatek, za https://crispa.uw.edu.pl/object/files/8630/display/Default

 Patron honorowy