Odrodzona w 1918 roku Polska nie miała jeszcze ustalonych granic. Kształtowały się one z w wyniku Powstania Wielkopolskiego i Powstań Śląskich, trudnych zabiegów dyplomatycznych, rozstrzygnięć plebiscytowych oraz działań wojennych. – Już od końca 1918 roku z Ukrainą, a od lutego 1919 roku z oddziałami Armii Czerwonej, toczyły się walki o ziemie na wschodzie.
Fot. 1. Bolszewicka Armia Konna Siemiona Budionnego (1920 r.);
portal Interia Nowa Historia (strona: https://nowahistoria.pl);
autor: reprodukcja FoKa; źródło: Agencja FORUM
Ale najgorsze zaczęło się na początku lipca 1920 roku, kiedy to Rosja sowiecka postanowiła wesprzeć militarnie rewolucję w krajach zachodniej Europy.
Żeby tego dokonać bolszewicy musieli wchłonąć Polskę. Front bolszewicki latem 1920 roku przesuwał się bardzo szybko. Po niespełna sześciu tygodniach Rosjanie byli już blisko Warszawy.
3 lipca 1920 roku Józef Piłsudski, Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz, w imieniu Rady Obrony Państwa wydaje odezwę do obywateli Rzeczypospolitej by każdy zdolny do noszenia broni zaciągnął się dobrowolnie do armii ochotniczej.
Jak to się stało, że Jan Kłos znalazł się właśnie w Batalionie Zapasowym 52 Pułku Piechoty ? – Tego dokładnie nie wiemy.
Dziwić niektórych może, że o śmierci Jana pismem z 14 maja 1921 r. zawiadamia władze powiatu warszawskiego major Truskolaski, Powiatowy Komendant Uzupełnień w Mińsku Mazowieckim.
Fot. 2. Kopia zawiadomienia o śmierci szeregowego Jana Kłosa z Jeziorny
wystawionego 14 maja 1921 r. przez Powiatową Komendę Uzupełnień
w Mińsku Mazowieckim; źródło: Archiwum Państwowe w Warszawie -
Oddział w Grodzisku Mazowieckim, zespół: „Akta Gminy Jeziorna”
Mińsk Mazowiecki leży mniej więcej na wysokości warszawskiego Czerniakowa po prawej stronie Wisły w odległości około 25 kilometrów od jej brzegu i 32 kilometry od Jeziorny.
Odpowiedź jest prosta – Jeziorna Królewska podlegała wówczas jurysdykcji właśnie tej wojskowej komendy werbunkowej.
Fot. 3. Fragment mapy samochodowej z 1923 r. z widoczną miejscowością
Jeziorna Królewska i miastem Mińsk Mazowiecki; skala: 1 : 300 000;
druk i wydanie: Wojskowy Instytut Geograficzny 1923;
źródło: Internet, strona - http://polski.mapywig.org
Już od pierwszych dni niepodległości w 1918 roku podjęto prace nad organizacją władz wojskowych i polskiej armii. Tu dużą rolę odegrały wojskowe służby uzupełnień, czyli organy odpowiedzialne za wcielenia obywateli do wojska.
W latach 1917-1918 w Mińsku Mazowieckim istniał Powiatowy Urząd Zaciągu do Polskich Sił Zbrojnych (niem. Polnische Wehrmacht).
Fot. 4. Procesja w Mińsku Mazowieckim; data: 1915-1918;
źródło: Internet, portal fotopolska.eu (strona: fotopolska.eu);
fot. pochodzi z publikacji Das Generalgouvernement Warschau,
Verlag des Deutschen Offizierblattes, Oldenburg i. Gr., 1918
W 1918 roku powiat miński należał do Siedleckiego Okręgu Wojskowego nr II. Pobór rekruta na tym obszarze prowadziła Powiatowa Komenda Uzupełnień (PKU) w Siedlcach, a następnie PKU w Mińsku, która podlegała Warszawskiemu Okręgowi Generalnemu (od lipca 1921 roku Dowództwu Korpusu nr I w Warszawie).
Fot. 5. Mińsk Mazowiecki, widok ogólny jarmarku na placu
przed kościołem parafialnym Narodzenia Najśw. Marii Panny;
data: maj 1926 r.; zespół: Koncern Ilustrowany - Kurier Codzienny;
sygn. 1-G-5759; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe,
strona: https://audiovis.nac.gov.pl
Terytorialnie PKU Mińsk Mazowiecki obejmowała swoim zasięgiem obszary powiatów: mińskiego, radzyńskiego i południową część powiatu warszawskiego, w granicach którego znalazła się w dwudziestoleciu międzywojennym Jeziorna Królewska.
Do wiosny 1919 roku prace mobilizacyjne były oparte zaciągu ochotniczym (czyli na zasadzie dobrowolności), a dopiero później na poborze przymusowym.
Szacuje się, że w latach 1918-1920 w Warszawskim Okręgu Generalnym wcielono do Wojska Polskiego ponad 226 tysięcy osób.
Część rekrutów do polskiej armii, w tym mieszkańców lewobrzeżnego Urzecza, pochodziła z terenu PKU w Mińsku.
Generalnie w latach 1918-1921 w obronie niepodległości przez szeregi polskiego wojska przewinęło się około miliona osób, z czego co piąty żołnierz był z Okręgu Warszawskiego.
Fot. 6. Warszawa, Plac Saski, sierpień 1920 r. - kosynierzy-ochotnicy
na front polsko-bolszewicki; na opaskach widoczny napis: „wstąp i ty”;
źródło: Internet, strona portalu Rzeczpospolita - www.rp.pl (artykuł
z 1 marca 2018 r. pt. „Lato 1920 roku: Wiktoria”; fot. ze zbiorów
Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie
Od sierpnia 1919 roku wprowadzono terytorialne kompletowanie pułków wojska. Poszczególnym powiatowym komendom uzupełnień przydzielono dowództwa batalionów zapasowych piechoty, na bazie których formowano kolejne oddziały na front wojny polsko-bolszewickiej.
Powiatowej Komendzie Uzupełnień w Mińsku Mazowieckim przydzielono 36 Pułk Piechoty, wchodzący w skład 8 Dywizji Piechoty.
Oznaczało to, że owa mińsko-mazowiecka komenda uzupełnień miała co do zasady zapewniać rekruta właśnie do tej formacji (w skrócie: 36 p.p.).
Stąd nazwa „36 p.p.” towarzyszy PKU w Mińsku Mazowieckim na wspomnianym piśmie z 14 maja 1921 roku do starostwa warszawskiego.
Jednak zdarzało się, że powiatowe komendy uzupełnień dostarczały poborowych do innych broni i służb.
Tak właśnie stało się w przypadku poboru do wojska Jana Kłosa z Jeziorny Królewskiej, który trafił na polskie kresy wschodnie do Złoczowa za Lwów (współcześnie Ukraina), gdzie w tamtejszych koszarach wojskowych stacjonował 52 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych.
Fot. 7. Złoczów, dawne polskie Kresy Wschodnie,
województwo tarnopolskie; na pocztówce widać koszary wojskowe
(Koszary Landwerskie); data: 1914; źródło: Internet, strona: https://imged.pl
W 1920 roku wojna z Rosją Radziecką trwała w najlepsze. - Szeregi pułku nieustannie zasilali kolejni poborowi.
Batalion Zapasowy 52 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych, do którego trafił Jan Kłos (rocznik 1897), miał swoją bazę także w Złoczowie.
Fot. 8. Fragment małej mapy szkolnej Polski z 1922 r.
z widocznymi m.in. miastami: Lwów, Tarnopol i Złoczów;
skala: 1 : 2 500 000; opracował: dr Adam Tomaszewski;
nakład i własność Księgarni Polskiej B. Połonieckiego we Lwowie;
źródło: Internet, strona - http://igrek.amzp.pl
Mogło to być w roku 1919, ale równie dobrze w 1920.
W 1919 roku – dlatego, że zaciąg ochotniczy do polskiej armii na większą skalę został zakończony w marcu 1919 roku, kiedy to po uchwale Sejmu o poborze sześciu roczników (1896-1901) armia przeszła na system uzupełnień w oparciu o przymusowy pobór rekruta. – Jan Kłos mieścił się w tym przedziale wiekowym mężczyzn werbowanych na wiosnę 1919 roku do wojska.
Fot. 9. Żołnierze Batalionu Szkolnego 1 Dywizji Piechoty przy 52 Pułku
Piechoty Strzelców Kresowych w Złoczowie (d. polskie Kresy Wschodnie);
data: lata 20-te XX wieku; źródło: Internet,
strona portalu dobroni.pl - https://forum.dobroni.pl
Z drugiej strony z bardzo dużym prawdopodobieństwem Jan równie dobrze mógł trafić do złoczowskiej jednostki w 1920 roku, ponieważ w chwili śmierci był żołnierzem batalionu zapasowego, który z założenia szkolił młodego rekruta do konkretnego macierzystego oddziału frontowego wchodzącego w skład 52 Pułku Piechoty, tak samo jak to było w przypadku innych jednostek wojskowych.
Fakt, że szeregowy Jan Kłos zginął w walce z bolszewikami 6 sierpnia 1920 roku jako żołnierz oddziału zapasowego świadczy o dramatycznym położeniu polskiej armii w tym czasie, skoro przerzucono na front oddział, w skład którego wchodzili głównie dopiero co przyuczani do walki młodzi żołnierze wcieleni chwilę wcześniej do wojska.
Stopień wojskowy poległego żołnierza (najniższy z możliwych) i jego przydział w chwili śmierci, przemawiają za tym, że mógł służyć w wojsku stosunkowo krótko.
Fot. 10. Złoczów, ul. Sobieskiego, województwo tarnopolskie
(dawne polskie Kresy Wschodnie); data: przed 1918 r.;
portal Interia Nowa Historia (strona: https://nowahistoria.pl);
autor: reprodukcja z archiwum; źródło: Agencja FORUM
Oddziały zapasowe z założenia miały przyjmować i szkolić poborowych przysłanych z komend uzupełnień, a następnie (zgodnie z rozkazami) wysyłać ich jako kompanie marszowe do macierzystej jednostki walczącej na froncie.
Przyjęto zasadę, że w składzie każdego pułku piechoty znajdzie się po jednym batalionie zapasowym.
Jednolitą organizację batalionów zapasowych pułków piechoty, w tym 52 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych, wprowadzono rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 22 sierpnia 1919 roku.
Zgodnie z nim każdy batalion zapasowy składał się z: dowództwa (sztab, izba chorych, komisja kasowa, prowiantura i magazyn broni), czterech kompanii zapasowych (trzy strzeleckie i jedna ozdrowieńców), zapasowej kompanii CKM (ciężkich karabinów maszynowych) oraz szkoły podoficerskiej.
Fot. 11. Kompania honorowa i poczet sztandarowy
52 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych w Złoczowie (d. polskie
Kresy Wschodnie); data: lata 20-te XX wieku; źródło: Internet,
strona portalu dobroni.pl - https://forum.dobroni.pl
W lipcu 1920 roku wysłano na front wszelkie możliwe nadwyżki z oddziałów zapasowych (w tym kadrę instruktorską).
Przybywających do oddziałów zapasowych poborowych przydzielano do kompanii zapasowych, przy których tworzono kompanie marszowe.
Po 4-6 tygodniowym szkoleniu były one wysyłane jako uzupełnienie na front.
Natomiast żołnierze przybywający ze szpitali byli najpierw kierowani do kompanii ozdrowieńców lub oddziału rekonwalescentów, skąd następnie wcielano ich do kompanii marszowych.
Wysyłane kompanie od razu wcielano do jednostek frontowych bądź też zatrzymywano je w specjalnych obozach, gdzie kończyły swój proces szkolenia.
W Złoczowie Jan Kłos nie musiał wcale czuć się obco.
Złoczów historycznie stanowił dobra ojczyste Króla Jana III Sobieskiego, Pana na Wilanowie.
Ocalały do naszych czasów zamek w Złoczowie wybudował w latach 1634-1636 ojciec króla Jana III Sobieskiego – Jakub Sobieski (1591-1646).
Fot. 12. Złoczów, województwo tarnopolskie (dawne polskie
Kresy Wschodnie) - zamek Króla Jana III Sobieskiego;
widoczny Herb Jana III Sobieskiego na baszcie narożnej;
data: przed 1918 r.; portal Interia Nowa Historia
(strona: https://nowahistoria.pl);
autor: reprodukcja Piotr Mecik; źródło: Agencja FORUM
Prace przy zamku około 1686 roku prowadził również sam król Jan, który często tu rezydował.
Złoczów w 1740 roku kupił od Sobieskich Michał Kazimierz Radziwiłł „Rybeńko”.
Oprócz zamku Sobiescy ufundowali dawny kościół parafialny, który od XIX wieku jest cerkwią.
Fot. 13. Złoczów, województwo tarnopolskie (dawne polskie
Kresy Wschodnie) - zamek Króla Jana III Sobieskiego; data: 1910-1935;
źródło: Internet, portal fotopolska.eu (strona: fotopolska.eu)
W latach 1918-1919 w rejonie Złoczowa toczyły się walki, w wyniku których między innymi uszkodzony został zamek Sobieskich.
Fot. 14. Złoczów, dawne polskie Kresy Wschodnie,
województwo tarnopolskie - zlot członków Towarzystwa Gimnastycznego
„Sokół”, data fot.: 22 czerwca 1930 r.; zespół: Koncern Ilustrowany
- Kurier Codzienny; sygn. 1-P-1151-2; źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe,
strona: https://audiovis.nac.gov.pl
W okresie II Wojny Światowej złoczowski zamek był katownią NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR, potocznie: policja państwowa), a później Gestapo (tajna policja polityczna III Rzeszy niemieckiej). Dziś należy do Lwowskiej Galerii Obrazów.
Wiemy, że niejaki major Truskolaski, występujący w maju 1921 roku w randze Powiatowego Komendanta Uzupełnień w Mińsku Mazowieckim, w dniu 25 sierpnia 1920 roku powraca do odbitego z rąk bolszewików Mińska Mazowieckiego w składzie wojskowego Lotnego Sądu Doraźnego, który wydaje wyroki na zdrajcach narodu.
Za zdradę ojczyzny wyrok na kolaborantach współpracujących z bolszewikami mógł być tylko jeden – kara śmierci.
Fot. 15. Żołnierze 11 Pułku Ułanów w Mińsku Mazowiecki;
portal Interia Nowa Historia (strona: https://nowahistoria.pl);
autor: KARTA; źródło: Agencja FORUM
Okupacja sowiecka trwała w Mińsku Mazowieckim w dniach 13-17 sierpnia 1920 roku.
W tym czasie o Mińsk toczyła boje polska armia.
Gdy wojsko gen. Daniela Konarzewskiego biło się z bolszewikami na drodze z Garwolina do Mińska Mazowieckiego, polskie oddziały (cyt. „wojsko poznańskie”), które broniły Warszawy od południowego wschodu, natarły ostro na Rosjan przy pomocy czołgów. Bolszewicy rzucili się do ucieczki.
Fot. 16. Polskie czołgi Renault FT 17 w czasie Bitwy Warszawskiej;
data: sierpień 1920 r.; portal Interia Nowa Historia
(strona: https://nowahistoria.pl);
autor: reprodukcja FoKa; źródło: Agencja FORUM
Wieczorem 17 sierpnia 1920 roku oddziały poznańskie dotarły do Mińska i zajęły miasto. Do Mińska Mazowieckiego wjechał w swoim automobilu generał Haller.
Fot. 17. Generał broni Józef Haller, Generalny Inspektor
Armii Ochotniczej i dowódca Frontu Północnego, na stanowiskach
Dywizji Poznańskiej w czasie Bitwy Warszawskiej (13-25 sierpnia 1920 r.);
portal Interia Nowa Historia (strona: https://nowahistoria.pl);
autor: KARTA; źródło: Agencja FORUM
Jan Kłos (lat 23) już wówczas nie żył. W tym czasie w jego rodzinnej gminie Jeziorna, oddzielonej od frontu Wisłą, pomagano wojsku jak tylko było możliwe.
Na przykład do przewozu rzeczy wojskowych I Baonu (batalionu) 62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej, goniącego bolszewików na wschód, w dniu 17 sierpnia 1920 roku, w drodze rozporządzenia (zarządzenia) Urzędu Gminy Jeziorna, zaangażowano zaprzęg konny z woźnicą (podwodę) z bielawskiego majątku rodziny Rossmannów, którym władała wtedy Karolina Rossmann.
Fot. 18. Legioniści i sanitariuszki na podwodzie,
czyli na wozie konnym z woźnicą, którym jest widoczny na zdjęciu
cywil trzymający lejce i bat; data: 1920 r.; portal Interia Nowa Historia
(strona: https://nowahistoria.pl); autor: KARTA; źródło: Agencja FORUM
Takich zaprzęgów z terenu Urzecza z przeznaczeniem dla naszego wojska walczącego z najeźdźcą wyjechało oczywiście dużo więcej.
15 sierpnia 1920 roku, gdy trwały zażarte walki z Rosjanami pod Warszawą o każdą piędź ziemi, na Wiśle w okolicach Jeziorny, na rozkaz dowódcy 62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej, zbudowano prom parowy, co umożliwiło nawiązanie łączności z taborami tego pułku stacjonującymi w Jeziornie Królewskiej.
Fot. 19. Okolice Starego Miasta w Warszawie - przystanie i statki parowe
nad brzegiem Wisły (na zdjęciu widać jak odpływają do Bielan); data: 1931 r.;
zakład fotograficzny: Photo-Plat, Warszawa;
zespół: Koncern Ilustrowany - Kurier Codzienny; sygn. 1-G-4452;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl
Informację tą należy zakwalifikować do ciekawych odkryć naukowych dokonanych przez nasz portal, ponieważ nikt do tej pory nie pisał o jednostce wojskowej z poznańskiego operującej w czasie „Cudu nad Wisłą” na terenie Jeziorny Królewskiej i okolic oraz o forsowaniu wówczas Wisły przez nasze oddziały w rejonie wspomnianej miejscowości.
Fot. 20. Wojsko Wielkopolskie prezentuje zdobyte na Sowietach
ciężkie karabiny maszynowe; data: 1920 r.; portal Interia Nowa Historia
(strona: https://nowahistoria.pl); autor: reprodukcja FoKa;
źródło: Agencja FORUM
Rodzice Jana Kłosa – Jan i Józefa – tak jak inni mieszkańcy Jeziorny, byli świadkami pobytu i przemieszczania się polskiego wojska z Wielkopolski na wschód, tam gdzie (jak sądzili) walczy o ojczyznę ich syn.
Fot. 21. Bydgoszcz - elewi (uczniowie) Szkoły Podoficerskiej
62 Pułku Piechoty Wielkopolskiej wracają z manewrów do swoich koszar
przy ul. Warszawskiej; data: dwudziestolecie międzywojenne;
źródło: Internet, strona: http://tppw.wikidot.com
Jednak całą prawdę o kulisach jego tragicznej śmierci w dniu 6 sierpnia 1920 roku na polskich Kresach Wschodnich dane im było poznać dopiero za blisko 10 miesięcy.
Ciąg dalszy nastąpi … .
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) Jerzy Gutkowski, artykuł pt. „Walczyli w stolicy”, „Przegląd Pożarniczy”, miesięcznik - wydanie maj 2018 r., nr 371203, nakładem Państwowej Straży Pożarnej, str. 48-51,
2) Jerzy Garbaczewski, Janusz Kuligowski, artykuł pt. „Spis żołnierzy rezerwy z terenu Powiatowej Komendy Uzupełnień w Mińsku Mazowieckim odznaczonych „Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918-1921” w okresie 1929-1938, Rocznik Mińsko-Mazowiecki 2, str. 73-81, 1994 r., publikacja zdigitalizowana przez Muzeum Historii Polski,
3) Kpt. Tadeusz Pawlik, „Zarys Historji Wojennej Pułków Polskich 1918-1920. 52 Pułk Strzelców Kresowych – Zarys Historji Wojennej 52-go Pułku Piechoty Strzelców Kresowych”, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1928,
4) Mikołaj J. Szczepkowski, „Warszawski Okręg Generalny w latach 1918-1921”, Rocznik Mazowiecki 8, str. 235-252, 1984 r., publikacja zdigitalizowana przez Muzeum Historii Polski,
5) Witold Jarno, „Oddziały zapasowe na obszarze Okręgu Generalnego Kielce w latach 1919-1921”, „Przegląd Nauk Historycznych”, 2003 r., R. II, nr 2 (4),
6) Roman Marcinek, „Złoczów – dobra ojczyste Sobieskiego”, Internet, strona Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie: http://www.wilanow-palac.art.pl,
7) Internet, Encyklopedia PWN, strona: https://encyklopedia.pwn.pl,
8) Damian Sitkiewicz, „Kolaboranci bolszewiccy przed sądem wojskowym. Mińsk Mazowiecki w sierpniu 1920 roku”, „Strefa Mińsk”, nr 31/32 (251/252), 31 sierpnia 2016 r.,
9) akta Gminy Jeziorna z zasobów Archiwum Państwowego w Warszawie – Oddział w Grodzisku Mazowieckim,
10) Por. Leon Radwański, „Zarys Historji Wojennej Pułków Polskich 1918-1920. 62 Pułk Piechoty – Zarys Historji Wojennej 62-go Pułku Piechoty Wielkopolskiej”, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1929.
Patron honorowy