Postacią, która przewija się w opowiadaniu o losach porucznika Jana Penconka podczas wojny obronnej Polski w 1939 r., jest major Heinrich von Diest (w publikacjach podawane jest też błędnie nazwisko: Dieste).
Ten niemiecki oficer w literaturze jest wskazywany za winnego zbrodni wojennych popełnionych na polskich jeńcach wojennych we wrześniu 1939 roku na Wybrzeżu, w tym na harcerzach z Wejherowskiej Ochotniczej Kompanii Harcerskiej.
Kim był, skąd przybył i w jakiej formacji wojskowej służył ? – Nikt do tej pory nie pokusił się o przybliżenie tej postaci. –
Postanowiliśmy zbadać jego historię.
Z przekazów dowiadujemy się, że 13 września 1939 roku porucznik Jan Penconek, dowódca 2. Kompanii 1 Morskiego Pułku Strzelców z Wejherowa, miał stoczyć legendarny pojedynek właśnie z majorem Diestem.
Okazało się, że owym niemieckim oficerem był major Heinrich von Diest, dowódca III Batalionu 322 Pułku Landwehry 207. Dywizji Piechoty.
Major Heinrich von Diest urodził się 17 lutego 1889 roku (według innych źródeł: 12 lutego 1889 roku) – a więc w 1939 roku miał 50 lat.
Przyimek „von” w nazwisku oznacza jego arystokratyczne (szlacheckie) pochodzenie.
Ród Diestów pochodził z miasta Diest w północno-zachodniej Belgii. W rodzinie Heinrich Diest oficjalnie był nazywany Heinrichem III.
Fot. 1. Leutnant Heinrich von Dieste (ur. 17.02.1889-zm. 13.IX.1939);
data fot.: 1914-1918; źródło: niem. „Geschichte der Familie von Dieste”
(pol. „Historia rodziny Dieste”), autor: Walther von Dieste, 1926;
źródło: Digitale Bibliothek Mecklenburg-Vorpommern;
przypis red. CAWIO: zdjęcie przedstawia porucznika Heinricha von Diest
w szeregach 1. Garde-Ulanen-Regiment (pol.: 1. Pułk Ułanów Gwardii)
Heinrich III pochodził z rodziny o bogatych tradycjach wojskowych. Jej członkowie piastowali też wysokie urzędy państwowe i byli wpływowymi politykami na szczytach władzy.
Pradziadek Heinricha III – Heinrich Ludwig Friedrich Arnold von Diest (1785-1847), w skrócie: Heinrich II – był pruskim generałem-porucznikiem.
Od 1799 r. służył w pruskiej armii w randze kaprala.
W 1806 r., jako porucznik armii pruskiej, po kapitulacji twierdzy Nienburg dostał się do niewoli francuskiej, z której później został zwolniony.
Po pokoju w Tylży (1807 r.), za zgodą Króla Fryderyka Wilhelma III, w 1809 r. przeszedł na służbę do armii rosyjskiej, gdzie został oficerem sztabu i brał udział w wojnie przeciwko Napoleonowi (wyprawa moskiewska – 1812 r.).
U Rosjan Heinrich II awansował do stopnia pułkownika. Po drugim Pokoju Paryskim (1815), przez pewien czas był rosyjskim attaché wojskowym w Berlinie.
Potem powrócił do armii pruskiej (1818 r.), z zachowaniem stopnia wojskowego w randze pułkownika. W 1830 r. był Szefem Sztabu Generalnego 5. Korpusu w Poznaniu w czasie polskiego Powstania Listopadowego, a od 1831 r. Szefem Inspektoratu Artylerii.
W 1843 r. został ostatecznie mianowany generałem-porucznikiem Generalnego Inspektoratu Artylerii.
Dziadek Heinricha III – Otto Carl Erhardt Heinrich von Diest (1821-1921), w skrócie: Otto II – urodził się w Poznaniu, a zmarł w majątku Daber-Freiheit.
Po ukończeniu studiów prawniczych od 1850 r. był przewodniczącym Wydziału Karnego w Sądzie Rejonowym we Frankfurcie nad Odrą.
Od 1851 r. był radnym dzielnicy w mieście Elberfeld (obecnie część miasta Wuppertal w kraju związkowym Nadrenia Północna Westfalia, Niemcy) – tam ujawnił system łapownictwa, który pozwalał synom bogatych kupców uniknąć obowiązkowej służby wojskowej.
Był politykiem. Ze względu na publicznie wyrażane negatywnego stanowiska przeciwko Ministrowi Handlu, w 1858 r. został odwołany z urzędu. W postępowaniu dyscyplinarnym uniewinniono go, ale został zwolniony i pozostał bez prawa do emerytury.
W 1860 lub 1861 r. kupił majątek Daber w Prusach Zachodnich na Pomorzu. Współcześnie Daber, to miasto Dobra w powiecie łobeskim, województwo zachodniopomorskie.
Fot. 2. Majątek Daber-Freiheit, Prusy Zachodnie;
obecnie: miasto Dobra w województwie zachodniopomorskim;
data fot.: 1911; źródło: Internet - strona: zamkilubuskie.pl
Jako konserwatywny członek pruskiej Izby Reprezentantów, w 1868 r. z powodu projektu ustawy o Funduszu Wojewódzkim w Hanowerze, wszedł w konflikt z Bismarckiem, którego atakował.
Diest wykazywał więzy jakie łączyły Ottona von Bismarcka, przyszłego kanclerza II Rzeszy niemieckiej (od 1871 r.), z żydowskim bankierem pochodzenia niemieckiego – Gersonem von Bleichröderem (1822-1893).
Ten bankier odegrał strategiczną rolę w zakulisowych działaniach prowadzących do powstania państwa niemieckiego.
Prusacy, którzy uważali, że państwa buduje się w działaniach wojskowych i przez budowę potęgi przemysłowej, wynaleźli termin „krew i żelazo”.
W rzeczywistości jednak, decydujące było (jak uważano) „złoto i żelazo”, czyli sukcesy finansowe i przemysłowe. Bleichröder był uznawany za prywatnego bankiera Bismarcka.
Sam Bismarck nie krył związków z Bleichröderem – między innymi miał powiedzieć: „W roku 1866 Bleichröder udostępnił mi pieniądze niezbędne doprowadzenia wojny. W tamtejszych okolicznościach – moje szanse na szubienicę były równie wielkie, co na objęcie tronu – zasługiwało to na wdzięczność”.
Otto Diest był przeciwny rzekomej dominacji żydowskiej w wielkim biznesie i widział w tym poważne zagrożenie dla moralnych fundamentów państwa. Diest skrytykował Bismarcka na łamach gazety „Die deutsche Reichsglocke”, czyli „Niemiecki dzwon cesarski” (wrzesień-październik 1876 r.).
Konflikt z Kanclerzem Rzeszy Bismarckiem doprowadził do kilku sensacyjnych prób zamachu stanu (styczeń-luty 1877 r.), co było powodem aresztowania Diesta i wtrącenia go do więzienia razem z innymi spiskowcami na 3 miesiące.
Otto Diest z Daber, wybitny Junkier, został też z tego powodu zwolniony z korpusu oficerskiego.
Do końca życia ten konserwatywny pruski szlachcic walczył z całą energią o zachowanie zasad moralnych w polityce.
Fot. 3. Gmina Dobra na mapie powiatu łobeskiego,
woj. zachodniopomorskie; źródło: Internet - strona Wikipedia: https://pl.wikipedia.org (kliknięcie w obrazek = powiększenie mapy)
Otto Karl Erhard Heinrich von Diest od około 1878 roku dzierżawił, a później kupił, majątek Plantikow (obecnie Błądkowo) na Pomorzu, niedaleko wcześniej nabytego majątku Daber-Freiheit.
Po nim dobra Plantikov odziedziczył drugi syn – Ernst von Diest (1855-1929).
W 1910 r. majątek Plantikow obejmował 1148 hektarów gruntów oraz zabudowania dworskie z przyległym parkiem.
Ojcem majora Heinricha von Diesta (Heinricha III) był Heinrich Ernst Gustav Otto von Diest (1849-1924), syn Otto Carla Erhardta Heinricha von Diesta (1821-1921), urodzony we Frankfurcie nad Odrą, a zmarły w majątku Daber-Freiheit.
Heinrich Ernst Gustav Otto von Diest w 1887 r. ożenił się z Hildą Gertrudą Schroeder (1869-1946).
Matka majora Heinricha von Diesta była córką Johanna Rudolpha Schroedera (1821-1887), Konsula Królestwa Włoch.
Heinrich Ernst Gustav Otto von Diest był najpierw pułkownikiem i dowodził III Brygadą Kawalerii, a później został generałem-porucznikiem, podobnie jak pradziadek majora Heinricha von Diesta – Heinrich Ludwig Friedrich Arnold von Diest (1785-1847).
W 1906 roku Heinrich von Diest, przyszły major wojsk niemieckich III Rzeszy, rozpoczął studia. Wzorem swoich bliskich przodków został zawodowym wojskowym. – W 1911 roku awansował do stopnia porucznika (leutnant).
W latach 1914-1918, czyli w okresie I Wojny Światowej, służył w 1. Garde-Ulane-Regiment (1. Pułk Ułanów Gwardii), dalej w stopniu leutnanta. 1. Pułk Ułanów Gwardii był pułkiem ułanów Korpusu Straży pruskiej armii.
Fot. 4. 1. Garde-Ulanen-Regiment (pol.: 1. Pułk Ułanów Gwardii)
w trakcie parady wojskowej w Poczdamie (Niemcy);
źródło: Internet, strona https://www.ebay.co.uk
Jego siedziba (garnizon) mieściła się w Poczdamie. W czasie I Wojny Światowej 1. Pułk Ułanów Gwardii należał do Garde-Kavalerie-Division (Dywizja Kawalerii Strażników) w ramach Höheren Kavallerie-Kommando (Wyższa Komenda Kawalerii).
Fot. 5. Leutnant Heinrich von Dieste (ur. 17.02.1889-zm. 13.IX.1939);
data fot.: 1915; źródło: niem. „Geschichte der Familie von Dieste”
(pol. „Historia rodziny Dieste”), autor: Walther von Dieste, 1926;
źródło: Digitale Bibliothek Mecklenburg-Vorpommern;
przypis red. CAWIO: zdjęcie przedstawia porucznika Heinricha von Diest
w szeregach 1. Garde-Ulanen-Regiment (pol.: 1. Pułk Ułanów Gwardii)
Pułk, w którym służył porucznik Heinrich von Diest, w 1914 r. dostał zadanie zaatakowania francuskiej armii w marszu przez przełom górski w Ardenach przy granicy z Francją, kierując się na belgijskie miasto Dinant (południowa Belgia, nad rzeką Mozą – niem. Maas).
W belgijskiej prowizji Namur 1. Pułk Ułanów Gwardii w sierpniu 1914 r. zasłynął z walk z Francuzami, umacniając wówczas swoje pozycje na lewym brzegu Mozy.
Ostatecznie Heinrich III od 1922 roku, jako spadkobierca, przejmuje pokaźny majątek Daber-Freiheit od schorowanego ojca.
Staje się „erbherr auf Daber-Freiheit” - „Panem na Daber-Freiheit”.
„Freiheit” po niemiecku znaczy „wolność”.
Fot. 6. Majątek Daber-Freiheit, Prusy Zachodnie;
obecnie: miasto Dobra w województwie zachodniopomorskim;
data fot.: brak; źródło: Internet - strona: zamkilubuskie.pl
Na majątek ojca majora Heinricha von Diesta – Heinricha Ernsta Gustava Otto von Diesta – według danych z 1926 r., oprócz posiadłości Daber-Freiheit – składały się również nieruchomości w okolicach miejscowości Daber (m. Dobra), w Neumarku, w Grenzmarku i w Polsce.
Prawdopodobnie po 1922 r. odziedziczył je co najmniej w części Heinrich III, czyli major Diest.
Neumark, to pruski powiat, którego nazwa wywodziła się od miasta Neumark (Nowe Miasto Lubawskie). Obecnie dawny teren tego powiatu znajduje się w województwie warmińsko-mazurskim. Powiat powstał w 1818 r., stanowiąc część prowincji Prus Zachodnich (później Prus). W latach 1920-1939, na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego, powiat należał do Polski pod nazwą „powiat lubawski” (od miasta Lubawa w jego granicach).
Natomiast Grenzmark, to skrót Marchii Granicznej Poznańskie-Prusy Zachodnie (Pogranicze poznańsko-zachodniopruskie - niem. Grenzmark Posen-Westpreußen), czyli prowincji Prus w latach 1922-1938 utworzonej z części Prus Zachodnich i Prowincji Poznańskiej, które nie powróciły do Polski po Traktacie Wersalskim. Stolicą prowizji Grenzmark była Piła.
W skład prowincji weszły powiaty: babimojski, wschowski, międzyrzecki, skwierzyński, notecki, złotowski, człuchowski i wałecki oraz fragmenty powiatów: Chodzież, Czarnków i Wieleń, a także wspomniane miasto Piła. W 1938 r. prowincję zniesiono, a jej obszar podzielono pomiędzy Śląsk, Brandenburgię i Pomorze, cały czas w granicach III Rzeszy niemieckiej.
Trzeba dodać, że babka majora Diesta – Meta von Grass, żona Otto II von Diest – urodziła się w Gdańsku (1826 r.).
W miejscu porośniętym zaroślami nieopodal rodowego domu Diestów w historycznym Daber-Freiheit (Dobra) do dzisiejszych czasów stoją mogiły członków tej rodziny – w jednej z nich spoczywa hauptmann (kapitan) Siegfried von Diest (1890-1920), młodszy brat majora Heinricha von Diesta. Siegfried (Zygfryd) także brał udział w I Wojnie Światowej, w czasie której został ciężko ranny. – Służył, tak samo jak brat Heinrich, w Garde-Ulane-Regiment (Pułk Ułanów Gwardii).
Heinrich von Diest w okresie międzywojennym był właścicielem ziemskim wspomnianego majątku Daber, który znajdował się na terenie ówczesnego niemieckiego powiatu Naugard (Kreis Naugard) w dawnych Prusach Zachodnich, a później kolejno w granicach: Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy.
W 1920 roku Heinrich von Diest ożenił się z Else Dieterici (pol. Elza Dieterici). W 1926 roku Heinrich von Diest miał już czterech synów.
Zarządzanie dużym majątkiem nie przeszkadzało mu zapewne w kontynuowaniu w dwudziestoleciu międzywojennym kariery wojskowej, skoro w 1939 r. w armii niemieckiej jest już w stopniu majora.
Major Heinrich von Diest we wrześniu 1939 r. występuje w roli dowódcy III Batalionu 322 Pułku Landwehry w strukturach 207 Dywizji Piechoty.
„Landwehra” w dosłownym tłumaczeniu oznacza wojska obrony kraju (od niemieckiego „die Landwehr” = obrona krajowa).
W 1939 r. dywizje Landwehry – przekształcone w tzw. dywizje „trzeciej fali” – były złożone w znacznej części z ponad czterdziestoletnich rezerwistów – weteranów I Wojny Światowej.
Dużą rolę w powstaniu i podniesieniu zdolności bojowej 207 Dywizji Piechoty odegrało niemieckie ziemiaństwo, z którego wywodził się właśnie Heinrich von Diest.
W ramach mobilizacji w 1939 r. Wehrmacht wystawił 21 dywizji piechoty „trzeciej fali”.
207 Dywizja Piechoty była jedyną dywizją „trzeciej fali” wystawioną przez II szczeciński okręg wojskowy.
207 Dywizja Piechoty Landwehry była, jak rzadko który związek taktyczny Niemców, dogłębnie związana z ziemią, na której została zmobilizowana w dniu 26 sierpnia 1939 r.
Fot. 7. Garnizon Stargard (niem. Stargard) około 1940 r. (Czerwone koszary), obecnie Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie - na zdjęciu
na pierwszym planie niemieccy żołnierze w samochodach terenowych
i na motocyklach; zdjęcie ze zbiorów Archiwum Federalnego
Niemiec (Bundesarchiv) opublikowane na stronie Wikimedia Commons:
https://commons.wikimedia.org
Stopniowe powstawanie dywizji trwało ponad 20 lat. Opierała się ona na obywatelach całego wschodniego Pomorza.
Historia tej formacji sięga końca I Wojny Światowej, kiedy dla Niemców nakazem chwili stało się wzmocnienie obrony swoich wschodnich granic.
Stworzono więc samoobronę nazywaną „Pommerntreue” („Wierność Pomorzu”) i często kamuflowano tą paramilitarną organizację jako zrzeszenie sportowe. Takie zachowanie było podyktowane tym, że w myśl Traktatu Wersalskiego związki zbrojne były w Niemczech zabronione.
Fot. 8. Niemiecki generał major Ferdinand Neuling (1885-1960),
jako dowódca Landwehry w Opolu. Na zdjęciu ukazano go w otoczeniu
żołnierzy 239 Dywizji Piechoty, powstałej z opolskiej Landwehry;
miejsce fot.: Opole, przed wejściem do ratusza;
data fot.: prawd. marzec 1939 r.; źródło - Internet, strona: fotopolska.eu
Cała organizacja była finansowana drogą dotacji, których ciężar spadał głównie na właścicieli ziemskich.
Poza wsparciem finansowym ziemiaństwo bardzo często stawiało do dyspozycji pomieszczenia dla przeprowadzania ćwiczeń sztabowych oraz kwatery dla uczestników kursów i ćwiczeń sobotnio-niedzielnych.
Ziemiaństwo wreszcie znacznie angażowało się w wyżywienie uczestników ćwiczeń. Wkrótce rozpowszechniła się świadomość powszechnej samoobrony.
Niemcy początkowo tworzyli w ukryciu wojskowe komendy uzupełnień i wojskowe komendy rejonowe. W 1937 r. rozpoczęto wyraźne scalanie wszystkiego, co dotąd utworzono w tajemnicy – krystalizowały się podwaliny pod przyszłą 207 Dywizję Landwehry. Struktury dowódcze nadal były zakonspirowane – w Stargardzie sztab dywizji nazywał się „Komendanturą Landwehry w Stargardzie”, a jej dowódcą był generał von Tiedemann, ten sam który we wrześniu 1939 r. dowodził 207 Dywizją Piechoty podczas inwazji na polskie Wybrzeże.
Fot. 9. Polska w czasie wojny obronnej 1939 r. - wojska niemieckie maszerują przed kanclerzem III Rzeszy niemieckiej - Adolfem Hitlerem;
kadr z filmu „Kampania w Polsce”; data: wrzesień 1939 r.;
zdjęcie ze zbiorów Archiwum Federalnego Niemiec (Bundesarchiv)
opublikowane na stronie Wikimedia Commons:
https://commons.wikimedia.org; sygn. 183-S55480
Wiosną 1939 r. dywizja ściągnęła wszystkich swoich dowódców niższego szczebla na trzytygodniowe ćwiczenia wojskowe na poligon Borne (obecnie: Borne-Sulinowo, województwo zachodnio-pomorskie, powiat szczecinecki). Był tam też prawdopodobnie Heinrich von Diest.
Sytuacja międzynarodowa zaostrzyła się – niemieckie kierownictwo państwowe zdecydowało zbrojnie wystąpić przeciwko Polsce. 207 Dywizja Piechoty w zaledwie dwa dni od jej sformowania została przerzucona transportem kolejowym w rejon Bytowa na południowy-zachód od Kartuz w pobliże ówczesnej granicy z Polską.
Major Heinrich von Diest zginął w dniu 13 września 1939 r. na Kępie Oksywskiej podczas walki z 1. Morskim Pułkiem Strzelców i jednostką wojsk ochrony pogranicza. - Jedna z najbardziej znanych wersji mówi, że było to w trakcie pojedynku z porucznikiem Janem Penconkiem, który miał go śmiertelnie ranić z karabinu.
Sam major Diest chwilę wcześniej miał chybić strzelając do porucznika.
Z relacji świadków wynika, że porucznik Jan Penconek zginął w tym starciu z rąk innego niemieckiego żołnierza (podoficera), który przeszył go serią z broni maszynowej.
Grób majora Heinricha von Diesta znajduje się w pobliżu miasta Dobra w zachodniopomorskiem na rodzinnym cmentarzyku rodziny von Diest.
Fot. 10. Grób majora Heinricha von Diesta w okolicach miasta Dobra
w województwie zachodniopomorskim (dawniej niem. Daber);
data fot. 2008 r. ; autor fot.: Beata Zbonikowska;
źródło: Internet - strona: http://westernpomerania.com.pl
Grób porucznika Jana Penconka znajduje się w Gdyni-Redłowie na Cmentarzu Obrońców Wybrzeża.
Podziękowania dla:
1) Pani Danuty Bekalarek, geneaologa i regionalistki z Powsinka, za konsultacje genealogiczne związane z rodziną von Diest,
2) Pana Jerzego Dubiela, autora strony internetowej „Zamki, pałace, dworki” (zamkilubuskie.pl), za zgodę na wykorzystanie archiwalnych zdjęć majątku Daber-Freiheit.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) „Geschichte der Familie von Dieste” (pol. „Historia rodziny Dieste”), autor: Walther von Dieste, 1926; źródło: Digitale Bibliothek Mecklenburg-Vorpommern,
2) W. Tym, A. Rzepniewski, „Gdynia 1939. Relacje uczestników walk lądowych”, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1979,
3) Internet - http://strus.bikestats.pl/1473658,Bieniczki-czyli-okolice-Dobrej.html,
4) Internet - http://zamkilubuskie.pl/bladkowo-plantikow/,
5) Internet - https://de.wikipedia.org/wiki/1._Garde-Ulanen-Regiment,
6) Internet - https://de.wikipedia.org/wiki/Heinrich_von_Diest,
7) Internet - https://forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=120220,
8) Internet - https://gw.geneanet.org,
9) Internet - https://pl.wikipedia.org,
10) Internet - https://www.deutsche-biographie.de/gnd116104546.html#ndbcontent,
11) Internet - https://www.geni.com/people/Otto-Carl/6000000077264307833,
12) Internet - https://books.google.pl/books, otto Pflanze, „Bismarck and the Development of Germany, część II: The Period of ... .
Patron honorowy