Opowiadanie o wojennych losach porucznika Jana Penconka, obrońcy polskiego Wybrzeża we wrześniu 1939 roku, cieszy się niezmiennie dużym zainteresowaniem naszych czytelników.
Poszukiwania materiałów związanych z postacią porucznika doprowadziły nas do Archiwum Państwowego w Warszawie.
Dzięki życzliwości dyrekcji Archiwum i wielkiemu zaangażowaniu pracownika oddziału tej placówki w Milanówku, dzisiaj mamy przyjemność poinformować o odnalezieniu dokumentów z dwudziestolecia międzywojennego związanych z edukacją Janka.
Po wielu tygodniach intensywnych poszukiwań, w pierwszej połowie bieżącego roku Pan Jan Członkowski, starszy kustosz z milanowskiej filii Archiwum Państwowego w Warszawie, natknął się na metrykę szkolną Jana Penconka z okresu nauki w szkole powszechnej w Powsinie i informację o ukończeniu przez niego VIII klasy w I Gimnazjum Męskim Miasta Stołecznego Warszawy na warszawskiej Woli z czym wiązało się dopuszczenie do egzaminu dojrzałości. – Trzeba dodać, że odnaleziono dużo więcej wpisów w księgach z czasów nauki Janka w gimnazjum, ale ten wyciąg przesłany przez archiwum zawiera kwintesencję informacji na temat jego nauki w szkole pod dawnym adresem „Młynarska 2”, gdzie obecnie funkcjonuje III Liceum Ogólnokształcące im. gen. Józefa Sowińskiego w Warszawie przy ul. Rogalińskiej 2.
Fot. 1. „Janek Penconek (od prawej) ze stryjecznymi braćmi: Stanisławem,
nauczycielem (rozstrzelany 1 sierpnia 1944 r. przez hitlerowców) i Piotrem,
z którym się szczególnie przyjaźnił” (opis z metryczki fot.);
źródło: Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni; zdjęcie pochodzi od siostry Jana Penconka (doręczone w kwietniu 1965 r. przez P. Lichodziejewskiego);
data fot.: brak; przypis redakcji CAWIO: prawdopodobnie fotografia
została wykonana w Powsinie w okresie nauki Jana Penconka
w I Męskim Gimnazjum im. Jenerała Józefa Sowińskiego w Warszawie
przy ul. Młynarskiej 2 (1928-1931)
Dzisiaj jednak zaprezentujemy pierwszy z odnalezionych dokumentów. – Metryka szkolna sprzed 92 lat powsińskiej szkoły elementarnej – nazywającej się oficjalnie: Publiczną Szkołą Powszechną w Powsinie – z adnotacjami o uczniu Janie Pęczonku jest nie lada odkryciem, tym bardziej, że zachowało się niewiele archiwaliów związanych z tą placówką.
Fot. 2. Fragment metryki szkolnej uczniów rocznika 1913
Publicznej Szkoły Powszechnej w Powsinie, strona 3 - pod pozycją 15
widoczne nazwisko Jana Pęczonka (Penconka);
dokument ze zbiorów Archiwum Państwowego w Warszawie - Oddział
w Milanówku: zespół archiwalny nr 72/3613 pn. „Publiczna Szkoła
Powszechna w Powsinie 1913 - 1946”, sygn. 12, „Metryka szkolna dzieci 1913 r.”
Szkoła powszechna, teraz byśmy powiedzieli potocznie „podstawówka”, do której uczęszczał Janek znajdowała się tylko kilka posesji dalej od rodzinnego domu Penconków.
Budynek szkoły, położony bezpośrednio w sąsiedztwie domu parafialnego przy Kościele św. Elżbiety w Powsinie, przetrwał do naszych czasów – współcześnie występuje pod adresem „Przyczółkowa 58” i jest zaadoptowany na cele mieszkaniowe.
Fot. 3. Mapa sytuacyjna Powsina z zaznaczonymi miejscami: urodzenia
Jana Penconka i położenia Szkoły Powszechnej w Powsinie, do której uczęszczał;
wyciąg z mapy wojskowej z 1931 r. w skali 1: 25000;
budynki - czarne prostokątne obiekty; czerwone oznaczenia - przypis redakcji,
Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1931,
źródło: Internet - strona: http://maps.mapywig.org
Tak jak wspomnieliśmy na początku serii publikacji, Janek został przyjęty od razu do drugiej klasy szkoły powszechnej, w nagrodę za wcześniejsze opanowanie czytania, pisania i zasad rachunków. Już w powsińskiej szkole był harcerzem – został członkiem drużyny
zuchowej, a później drużyny harcerskiej.
W księdze szkolnej pod pozycją „15” widnieją jednak informacje, które na pierwszy rzut oka nie pasują do danych Janka. Po pierwsze wpisano ucznia o nazwisku „Pęczonek” (kolumna 2), a przy dacie i miejscu urodzenia (kolumna 4) dowiadujemy się, że ów uczeń urodził się 18 grudnia 1913 r., co jest oczywistą omyłką. – Faktycznie Janek urodził się 19 grudnia 1912 r. we wsi Powsin, gmina Wilanów, powiat warszawski.
Fot. 4. Fragment metryki szkolnej uczniów rocznika 1913
Publicznej Szkoły Powszechnej w Powsinie, strona 3 - pod pozycją 15
widoczne nazwisko Jana Pęczonka (Penconka);
dokument ze zbiorów Archiwum Państwowego w Warszawie - Oddział
w Milanówku: zespół archiwalny nr 72/3613 pn. „Publiczna Szkoła
Powszechna w Powsinie 1913 - 1946”, sygn. 12, „Metryka szkolna dzieci 1913 r.”
Rodzicami Janka byli Stanisław i Katarzyna z domu Urbaniak.
Nazwisko „Penconek” w historycznych metrykach parafialnych jest pisane na różne sposoby. Występuje na przykład pisownia tego nazwiska w brzmieniu „Pęconek”. – Zdarzało się, że osoba sporządzająca dany dokument stosowała pisownię wynikającą z fonetycznego brzmienia nazwiska używanego w danej chwili przez samych mieszkańców, niekoniecznie zgodną z poprzednimi zapisami urzędowymi.
Wpis do akt szkolnych może świadczyć o tym jak wymawiano w owym czasie nazwisko rodziny Stanisława i Katarzyny Penconków – prawdopodobnie mówiono potocznie: „Pęczonkowie”.
W księdze powsińskiej podstawówki z lat dwudziestych ubiegłego wieku znajduje się również nazwisko ojca Janka – Stanisława Pęczonka (Penconka).
Państwo Stanisław i Katarzyna Penconkowie pobrali się 28 stycznia 1896 r. w Kościele św. Elżbiety w Powsinie. Stanisław Penconek miał wtedy 23 lata, a Katarzyna Urbaniak 18 lat.
W akcie małżeństwa wyraźnie zapisano nazwisko ojca Janka w brzmieniu „Penconek” i tym nazwiskiem podpisał się pan młody.
Fot. 5. Fragment aktu małżeństwa (nr 5 z 1896 r.) Stanisława Penconka
i Katarzyny Urbaniak z widocznymi podpisami państwa młodych i świadków;
data: 28 stycznia 1896 r.; miejsce ślubu: kościół św. Elżbiety w Powsinie;
źródło: Internet, serwis Polskiego Towarzystwa Genealogicznego
pn. genealodzy.pl - strona: geneteka.geneaolodzy.pl
Janek został dopisany do rocznika 1913, być może dlatego, że urodził się praktycznie na przełomie lat 1912 i 1913, tuż przed Świętami Bożego Narodzenia.
Z księgi dowiadujemy się także z kim Janek chodził do szkoły – byli to między innymi: Feliks Pyzel, Kazimierz Rybicki, Władysław Słabik, Jan Świderski, Henryk Szewczyk czy Władysław Wilczak.
Co więcej – można również znaleźć informacje pod jakimi adresami wtedy uczniowie mieszkali. Numeracja domów oczywiście nijak ma się do tej współczesnej, ale daje wyobrażenie gdzie były położone mniej więcej siedliska rodzin uczniów, zakładając, że numeracja domów zwiększała się od cmentarza w Powsinie w kierunku Wilanowa. – Skoro więc Jan Penconek („Pęczonek”) mieszkał pod numerem „62” (obecnie adres: „Przyczółkowa 74”), to na przykład jego kolega Feliks Pyzel mieszkał gdzieś bliżej „końca Powsina”, jak to nazywali mieszkańcy pochodzący z tzw. „początku” miejscowości koło cmentarza.
W latach 1923-1925 Jan Penconek uczył się w Publicznej Szkole Powszechnej w Powsinie (roczniki szkolne: 1923/1924 i 1924/1925).
Ciekawy jest zapis (również w tej samej kolumnie 11) mówiący o tym, że w roku szkolnym 1925/1926 Janek uczęszczał do szkoły powszechnej nr 31 w Warszawie, o czym do tej pory nie wiedzieliśmy.
Ciąg dalszy nastąpi … .
Podziękowania dla:
- Pani Moniki Jurgo-Puszcz, Dyrektora Archiwum Państwowego w Warszawie, za przeprowadzenie kwerendy archiwalnej dotyczącej Jana Penconka i zgodę na publikację przekazanych materiałów do celów publikacyjnych na stronie „Cyfrowego Archiwum Wilanowa i Okolic”,
- Pana Jana Członkowskiego, starszego kustosza Wieloosobowego Stanowiska ds. Działalności Archiwalnej w Milanówku – Oddział Archiwum Państwowego w Warszawie, za zaangażowanie w przeprowadzonej kwerendzie archiwalnej dotyczącej Jana Penconka i odnalezienie unikatowych dokumentów historycznych związanych z tą postacią.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) akta ze zbiorów Archiwum Państwowego w Warszawie – Oddział w Milanówki: zespół archiwalny nr 72/3613 pn. „Publiczna Szkoła Powszechna w Powsinie 1913 - 1946”, jednostka o sygnaturze: 12, tytuł: „Metryka szkolna dzieci 1913 r.”, str. 3,
2) Internet, portal geneteka.geneaolodzy.pl – strona: geneteka.genaolodzy.pl.
Zdjęcie w tytule artykułu: „Janek w po wcieleniu do podchorążówki” (opis z metryczki fotografii); źródło: Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni; zdjęcie pochodzi od siostry Jana Penconka (doręczone w kwietniu 1965 r. przez P. Lichodziejewskiego); data fot.: brak (1931-1934); inf. redakcji CAWIO: przypuszczalnie fotografia została wykonana w 1931 r. w Szkole Podchorążych Piechoty w Komorowie k./Ostrowi Mazowieckiej.
Patron honorowy