1 sierpnia 2017 r. przypada 73. Rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego.
Pamiętny pierwszy dzień sierpnia 1944 r. to wtorek, tak samo jak w tym roku. W Warszawie wtedy jest piękna, bezwietrzna, słoneczna pogoda.
Fot. 1. Instytut Głuchoniemych w Warszawie, Pl. Trzech Krzyży 4/6 (ok. 1908 r.);
źródło: Internet - Wikipedia strona: https://pl.wikipedia.org
W południe łączniczka Marianna Krystosiak ps. „Magda” (1914-2006) odbiera z punktu kontaktowego na terenie Instytutu Głuchoniemych w Warszawie przy Placu Trzech Krzyży 4/6, rozkaz Komendanta VII Obwodu „Obroża” Armii Krajowej o przystąpieniu do Powstania dla Rejonu V AK „Gątyń”. „Magda” dostarcza go pomiędzy godziną 13.00 a 15.00 do Klarysewa i przekazuje kpt. Marianowi Bródce-Kęsickiemu „Grzegorzowi” (1911-1998).
Od popołudnia strumyczkiem w kierunku stacji w Jeziornie zmierza młodzież z tutejszych oddziałów. Do każdej kolejki wilanowskiej wsiada kilku młodych mieszkańców okolicznych wsi, odjeżdżając na miejsca wyznaczonych zbiórek.
Docierają do miejsc koncentracji na terenie Urzecza (Rejon V „Gątyń”AK).
W ciągu dnia, również tą samą trasą, do Warszawy podążają do Powstania młodzi ludzie z Jeziorny, Bielawy, Słomczyna … .
Wielu z nich już nigdy nie wróci do domu.
Głównym zadaniem Rejonu V „Gątyń” VII Obwodu „Obroża” AK na początku nie jest zasilenie oddziałów w Warszawie,
a zablokowanie trasy wilanowskiej na linii Warszawa – Góra Kalwaria i zajęcie Jeziorny, aby uniemożliwić przysłanie posiłków niemieckich do Warszawy, oraz odciągnąć uwagę od stolicy
w pierwszej fazie Powstania.
Stąd też na drodze, którą obecnie codziennie pokonuje wielu mieszkańców tych okolic, walki wybuchają w różnych miejscach
od Jeziorny po Wilanów.
O godzinie 17.00 (godzina „W”) w budynku Lecznicy Zwierząt
w Klarysewie przy ul. Mirkowskiej odprawę plutonu 1706 Rejonu V „Gątyń” przeprowadza kapitan „Grzegorz”.
Odczytuje rozkaz o rozpoczęciu działań bojowych, po czym powstańcy zakładają biało-czerwone opaski i pobierają broń. Odśpiewują „Jeszcze Polska nie zginęła”.
Dla niektórych z nich są to ostatnie chwile życia.
Pluton 1706 przypuszcza atak na Dom Dziecka im. ks. Boduena
w Klarysewie.
W wyniku ostrej wymiany ognia ginie dowódca plutonu – podporucznik Henryk Rybarczyk ps. „Jesion” z Wilanowa.
Dziesięć minut później zostaje zabity strzelec Jan Dąbek ps. „Dąb”.
W walkę o Dom Dziecka włączają się Powstańcy z innym plutonów. Ze wsparciem w szturmie na sierociniec polami od strony Jeziorny nadchodzą żołnierze plutonu 1702 ze Słomczyna.
Źle wyposażeni w broń stają przeciwko uzbrojonym po zęby
i zaprawionym w walce frontowej niemieckim żołnierzom Wehrmachtu.
Atak załamuje się.
Fot. 2. Dawny Dom im. ks. Boduena, Klarysew, ul. Słoneczna 12;
źródło: serwis Google Maps, Internet - strona: www.google.pl/maps
Są następne ofiary po polskiej stronie – giną: Józef Knyziak ps. „Ryś” z Habdzina, Józef Osuch ps. „Gwóźdź”, Alfred Kwiatkowski ps. „Dzwon” z Habdzina i Roman Drabikowski ps. „Drabinka” (pracownik majątku hr. Potulickiej z Obór).
Kapral Józef Knyziak „Ryś”, mimo iż jest otoczony przez Niemców, broni się do końca. – W ich kierunku chce rzucić granat, ale wcześniej dosięgają go kule wroga. Odbezpieczony granat rozrywa się przy nim.
1 sierpnia w Klarysewie życie w walce z Niemcami tracą także: kapral podchorąży Zbigniew Komosiński ps. „Kordian” z Chełma Lubelskiego (żołnierz plutonu 1703), kapral Edmund Janowski ps. „Rybitwa” z Jeziorny czy kapral Jan Mierzwiak ps. „Rektor” (pluton 1706) z Klarysewa.
Szczególnie duże straty ponoszą żołnierze plutonu 1703 Rejonu V „Gątyń” dowodzeni przez podchorążego Tadeusza Komorowskiego ps. „Roman”.
Zebrali się na ulicy Stawowej w Jeziornie w ogrodzie Państwa Salomei i Romana Komorowskich. Gdy ruszają w stronę Kierszka dogania ich jeszcze najmłodszy z trzech braci Komorowskich, 17-letni Stanisław, któremu rodzice zabronili iść z dwoma starszymi braćmi i zamknęli w pokoju. Mimo to ucieka przez okno i dołącza
do oddziału.
Gdy przechodzą przez odkrytą przestrzeń pól między Jeziorną
a Łęczycą (pod „Górami”), znajdują się pod gradem kul niemieckich wystrzeliwanych z broni maszynowej na dachu Domu ks. Boduena
w Klarysewie.
Fot. 3. Obszar walk powstańczych w rejonie Domu im. ks. Boduena w Klarysewie
na niemieckiej mapie wydanej w sierpniu 1944 r. (zaznaczenie red. w kolorze)
źródło: Internet - strona http://igrek.amzp.pl/
Na miejscu giną: Kazimierz Komorowski ps. „Otto”, Stanisław Komorowski ps. „Sęp”, Edmund Carek ps. „Rosa”, Mikołaj Nerka ps. „Niki”, Józef Rakowski ps. „Żuraw”, Ludwik Rogala-Rozwadowski ps. „Łoś” i Stanisław Osuch ps. „Zuch”.
Reszta cofa się do Jeziorny z ciężko rannymi – podchorążym Tadeuszem Komorowskim „Romanem” i podporucznikiem Józefem Nerką „Boimem” – którzy wkrótce umierają.
Fot. 4. Dom im. ks. Boduena w Klarysewie na niemieckiej mapie wydanej
w sierpniu 1944 r. (zaznaczenie red. w kolorze);
źródło: Internet - strona http://igrek.amzp.pl/
Fot. 5. Dawny Dom im. ks. Boduena w Klarysewie na współczesnej mapie (zaznaczenie red.) źródło: Internet - strona http://mapa.targeo.pl
Inni żołnierze plutonu 1703 z Rejonu „Gątyń” AK w Kierszku wpadają w niemiecką zasadzkę.
Zostają zaatakowani przez samochody pancerne wroga, a nie mają broni, ponieważ nie zdążyli jej jeszcze pobrać.
Odwrót kolegów osłania Tadeusz Nowakowski ps. „Dzik”, strzelając z pistoletu. Ginie wraz z Romanem Sobkow „Sokołem”
i Tadeuszem Porębskim.
Pod Klarysewem zginęli też Jerzy Pyzel i kapral Kazimierz Kuźba z Mirkowa. Obaj szli razem z innymi na miejsce zbiórki na tzw. „Góry” w Klarysewie.
Tam Niemcy ich wypatrzyli, wszystkich aresztowali, kazali całej gromadce wykopać doły, przy których wszystkich ustawili i następnie rozstrzelali. Trzech chłopców, którzy próbowali uciec, Niemcy zabili kilka metrów dalej.
Tak bój o Dom im. ks. Boduena wspominała 3 lata temu Pani Halina Cieszkowska, żołnierz Armii Krajowej o pseudonimie „Alika”, Powstaniec Warszawski, w czasie okupacji mieszkanka Klarysewa:
„(...) Dom ów (Dom im ks. Boduena - przypis red.), potężny, szary gmach z czerwonym dachem wznosił się na górze dawnej skarpy wiślanej, niczym twierdza. W środku zaś rezydowała już wówczas uzbrojona po zęby ekipa niemiecka. Chłopcy podchodzili podobno z dwóch stron: od ogrodów na górze i od pola, z dołu. Najgorzej powiodło się właśnie tym drugim. Niemcy mieli ich „jak na dłoni” – chłopców zaś nie mogły dobrze chronić kartofliska lub krzaki tarniny. Był to taki – w mojej wyobraźni – jakby w miniaturze bój o klarysewskie Monte Cassino. Tyle, że przegrany (...)”.
1 sierpnia podporucznik Stanisław Milczyński ps. „Gryf”, dowódca oddziału dywersyjnego „Kedywu” Armii Krajowej z Rejonu V „Gątyń”, z chwilą otrzymania rozkazu o wybuchu Powstania, wydaje polecenie mobilizacji plutonów nr 1712 i 1713 „Gątynia” oraz sekcji sanitariuszek.
Na miejsce zbiórki położonym na polanie pomiędzy wsiami Dąbrówka i Józefosław ze swoimi ludźmi stawia się Janusz Radomyski ps. „Cichy” z Wilanowa, potem napływają żołnierze
z plutonu 1712 oraz dużo ochotników z okolicznych wsi.
W rejonie punktu zbornego obstawa polany rozbraja żołnierzy niemieckich przejeżdżających samochodem osobowym.
Po rozdaniu broni i sformowaniu plutonów do wymarszu „Gryf” oznajmia wszystkim zgromadzonym na polanie, że Rejon V „Gątyń” przyjmuje na czas Powstania kryptonim Batalion „Krawiec”.
Fot. 6. Ul. Puławska 128, na tyłach budynku (sztab Pułku „Baszta”),
20 sierpnia 1944 r. (niedziela), przegląd Kompanii „Krawiec”;
pierwszy z lewej: ppor. Stanisław Milczyński ps. „Gryf” (w furażerce);
źródło: źródło: Internet - strona http://pl.wikipedia.org
Około godziny 19:30 Powstańcy wyruszają rozbrajać volksdeutchów z Dąbrówki i Józefosławia, którzy kilka tygodni wcześniej zostali uzbrojeni w karabiny przez żandarmów niemieckich.
Następnie „Gryf” z jednym z plutonów przechodzi do wsi Kierszek żeby zaatakować stanowisko reflektorów niemieckich
z kilkunastoosobową załogą Luftwaffe.
Po drodze we wsi Karolinów napotyka transporter niemiecki
i żołnierzy Wermachtu podpalających polskie domy i budynki gospodarcze oraz strzelających do ludności.
Fot. 7. Ul. Puławska 128, na tyłach budynku (sztab Pułku „Baszta”),
20 sierpnia 1944 r. (niedziela) - przegląd Kompanii „Krawiec” dokonuje
ppłk Stanisław Kamiński ps. „Daniel” (pierwszy z lewej); obok stoi ppor. Henryk Maciejewski ps. „Lech”(z ręką na temblaku), dalej w pierwszym rzędzie na prawo od niego: Kazimierz Pyrka ps. „Andrzej” z Wilanowa (z granatem za pasem) i pchor. Ksawery Frank ps. „Kiejstut” z Łyczyna k. Konstancina (w czapce z daszkiem); wszyscy trzej z Rejonu V „Gątyń” VII Obwodu „Obroża” Armii Krajowej; źródło: Internet - strona http://pl.wikipedia.org
„Gryf” wydaje rozkaz ataku na Niemców, którzy w panice uciekają w kierunku Klarysewa.
Potem żołnierze „Gryfa” pomagają mieszkańcom gasić pożary
w zagrodach.
Moment wzruszający – do „Gryfa” podbiega młoda kobieta, klęka przed nim i całuje biało-czerwoną opaskę z Orłem.
Deszcz, który zaczyna padać około godziny 22:00 dogasza resztę pożarów w Karolinowie.
W dniu wybuchu Powstania na terenie Fabryki Papieru w Mirkowie pierwszym poległym z Batalionu Narodowych Sił Zbrojnych im. Brygadiera Czesława Mączyńskiego jest kapral podchorąży Jan Kulczycki ps. „Łomacki” ze Słomczyna.
Następna ofiara z tego oddziału NSZ to podporucznik Florian Kuskowski ps. „Szary” urodzony w Mohylowie na Podolu.
1 sierpnia 1944 roku „Szary” wydaje rozkaz podległym mu żołnierzom Samodzielnego Batalionu im. Brygadiera Mączyńskiego
o przystąpieniu do Powstania Warszawskiego.
Dowodzi zwycięską akcją opanowania Fabryki Papieru w Jeziornie Fabrycznej. Pod jego komendą Powstańcy utrzymują zajęte pozycje i odpierają niemiecki kontratak na fabrykę.
Wieczorem na czele około 150 żołnierzy wyrusza na miejsce koncentracji oddziałów Rejonu V „Gątyń” w Lesie Kabackim.
Ginie w walce 1 sierpnia w Jeziornie w miejscu zwanym Błotnica (współcześnie tam gdzie jest stacja benzynowa przy ul. Warszawskiej).
Razem z nim życie traci plutonowy podchorąży Jan Latoszek ps. „Stalowy” z Powsina, dowódca plutonu w 2. Kompanii NSZ.
To tylko część żołnierzy z Urzecza, którzy oddali życie
za ojczyznę w walce z okupantem w czasie 63 dni Powstania Warszawskiego.
Następne dni i tygodnie przyniosą kolejne ofiary.
Po wojnie miejscowi żołnierze, którzy polegli w walkach powstańczych, zostali ekshumowani i pochowani w większości
na Cmentarzu Powstańców Warszawy w Powsinie, gdzie niezmiennie rokrocznie 1 sierpnia w godzinę „W” (17.00) odprawiana jest uroczysta msza św. w ich intencji w tutejszym kościele parafialnym pw. św. Elżbiety – Sanktuarium Matki Bożej Tęskniącej (ul. Przyczółkowa 29).
Następnie zgromadzeni w procesji przechodzą na Cmentarz Powstańców, gdzie wystawiana jest asysta honorowa, ma miejsce apel poległych i składanie wieńców.
Na cmentarzu złożone są również prochy innych żołnierzy, którzy zginęli w czasie okupacji i podczas Powstania.
Fot. 8. Cmentarz Powstańców Warszawskich w Powsinie
źródło: Internet - strona http://pl.wikipedia.org
W ubiegłym roku do grona pochowanych w Powsinie dołączył major Stanisław Milczyński (1918-2016) ps. „Gryf”, wspomniany dowódca oddziału dywersyjnego „Kedywu” Armii Krajowej
w Rejonie V „Gątyń” i Powstaniec Warszawski.
Mieszkał po wojnie w Kanadzie, ale pragnął spocząć na polskiej ziemi wśród przyjaciół i podkomendnych na Cmentarzu Wojennym Powstańców Warszawskich w Powsinie.
1 sierpnia pamiętajmy o 63 Powstańcach spoczywających
w Powsinie oraz o wszystkich żołnierzach i cywilach, którzy zginęli w Powstaniu Warszawskim.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) Album „Nasi Bohaterowie”, opracowanie pod redakcją ks. Jana Świstaka, współautorzy: Romana Komorowska-Filipiak, Jacek Latoszek, wydanie II, wydawca: Centrum Kultury Wilanów, Warszawa 2015,
2) Stanisław Milczyński, „Dziennik por. »Gryfa« 1939-1945”, Ontario 2005, Kanada,
3) Paweł Komosa, artykuł „Sierpień 44”, 1 sierpnia 2013 r., źródło – Internet, strona: „Historia Okolic Konstancina”,
4) Internet – strona Stowarzyszenia Pamięci Powstania Warszawskiego 1944,
5) Internet – strona Muzeum Powstania Warszawskiego (Powstańcze Biogramy),
6) Jacek Latoszek, „Zmarł mjr. Stanisław Milczyński ps. »Gryf«”, „Wiadomości Powsińskie”, marzec 2016, źródło: Internet – strona: parafia-powsin.pl,
7) wspomnienia Haliny Cieszkowskiej, artykuł „Hufiec MB Tęskniącej”, „Dzieje", 11 sierpnia 2014 r.
8) Internet - Wikipedia, strona: http://pl.wikipedia.org.
Patron honorowy