Jest rok 1935. Na przednówku tradycyjnie, jak co roku, w całej Polsce świętuje się imieniny Marszałka Józefa Piłsudskiego, przypadające w dniu 19 marca.
6 marca 1935 r. rozsyłane są zaproszenia do członków Gminnego Komitetu Organizacyjnego Imienin Marszałka Józefa Piłsudskiego w Jeziornie. W skład Komitetu, który zbiera się 7 marca o godzinie 19:00 w kancelarii gminnej w Jeziornie, wchodzą: Norbert Sypniewski, Wincenty Podsiadło, Krystyna Fijałkowska, Tośka Starosówna, Janina Gołąbkówna, Michał Żółtak, Stanisław Bukowiecki, Janina Bukowiecka i Edward Fijałkowski.
Zebrani uzgadniają program obchodów – we wtorek 19 marca 1935 r. odbędzie się uroczysta akademia ku czci Marszałka Józefa Piłsudskiego w Sali „Niespodzianka” p. Sytniewskiego w Jeziornie, Na uroczystości orkiestra gra hymn narodowy, chór śpiewa między innymi „I-szą Brygadę”, jest inscenizacja i deklamacje utworów. Dzień wcześniej – 18 marca o godzinie 18:00 – miejscowe organizacje biorą udział w uroczystym capstrzyku.
19 marca 1935 r. Marszałek przebywał w Wilnie, gdzie tamtejsze społeczeństwo świętowało razem z nim imieniny. Były to ostatnie imieniny Marszałka za jego życia. – Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 r. w Belwederze. Po śmierci wodza nadal organizowano jego imieniny, choć w nieco poważniejszej atmosferze.
Fot. 1. Powrót Józefa Piłsudskiego z Wilna do Warszawy - Dworzec Wschodni
w Warszawie; data fot.: 20 marca 1935 r.; autor fot.: nieznany;
Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 1-A-97-1
Od razu po imieninach Józefa Piłsudskiego Gmina Jeziorna zaczyna przygotowania do Święta Konstytucji 3 Maja. Komitet Główny Obchodu 3 Maja i Zbiórki na Dar Narodowy Polskiej Macierzy Szkolnej, wzorem lat poprzednich, wysyła pisma do urzędów gminnych z prośbą o włączenie się w uroczystości rocznicowe Święta 3 Maja i zbiórkę pieniędzy na cele oświatowe w ramach akcji „Dar Narodowy 3 Maja”. Zbiórkę zaplanowano pomiędzy 3 a 9 maja 1935 r.
W 1935 roku zaproszenia na spotkanie organizacyjne 3-go Maja, zaplanowane na 13 kwietnia w Jeziornie, otrzymują: Alina Łoza-Łozińska, Anna Strzelczykowa, Janina Gołąbkówna, Janina Bukowiecka, Krystyna Dąbrowska, Maria Michalska, Zofia Płatkowska, Wacław Łodziński, Stanisław Bukowiecki, Marian Skrabulski, dr. Pająk, Michał Żółtak, Edward Fijałkowski i Witold Koprowski.
Nie trudno zauważyć, że powtarzają się w większości nazwiska aktywistów lokalnych, tak jak w przypadku poprzednich obchodów patriotycznych.
Należy dodać, że takie same uroczystości były wtedy organizowane w innych gminach na terenie całej Rzeczypospolitej, również w Gminie Wilanów.
Niestety akta Urzędu Gminy Wilanów zachowały się do naszych czasów w szczątkowym stanie, i dlatego możemy odtworzyć klimat tamtych dni na Urzeczu jedynie na przykładzie akt jeziorskich.
Fot. 2. Powrót 1 Dywizjonu Artylerii Konnej z obchodów Święta
Konstytucji 3 Maja na Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie -
na zdjęciu widać czoło koluny żołnierzy przejeżdżających przez Agrykolę
obok pomnika Króla Jana III Sobieskiego; data fot.: 3 maja 1931 r.;
autor: Narcyz Witczak-Witaczyński;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 107-361-10
Komitet Główny Obchodu 3 Maja i Zbiórki na Dar Narodowy, mający siedzibę w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu 7 m. 4, w wigilię imienin Marszałka – 18 marca 1935 roku – rozsyła do lokalnych komitetów obchodów trzeciomajowych odezwę o włączenie się w planowane działania, załączając szczegółową instrukcję postępowania.
Jerzy Michalski, przewodniczący Komitetu Głównego, pisze (cytat): „(…) Narodowe i Państwowe Święto Trzeciego Maja winno być dniem narodowych uroczystości, wychowawczo-oświatowej propagandy, kulturalnych rozrywek i społecznej ofiary pieniężnej na cele oświatowe Polskiej Macierzy Szkolnej. Polska Macierz Szkolna, która od 29-ciu lat krzewi polską oświatę, wierna swemu hasłu: »Przez oświatę do potęgi Polski«, mimo niezmiernie ciężkich warunków finansowych, obecnie prowadzi: 59 szkół powszechnych, 11 średnich, 41 zawodowych – dla 7384 młodzieży, 20 burs i 43 ochron (ochronki – dobroczynne zakłady opieki i wychowania nad dziećmi z niezamożnych domów) – dla 1965 młodzieży, 794 i 350 czytelń-świetlic, itd. (…)”.
Fot. 3. Szwadron rotmistrza Królickiego podczas obchodów Święta
Konstytucji 3 Maja na Placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie;
data fot.: 3 maja 1931 r.; autor fot.: Narcyz Witczak-Witaczyński;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 107-361-6
Oprócz tego w 1935 roku Polska Macierz Szkolna była w trakcie organizacji nowych szkół na kresach wschodnich Polski. – W tym czasie funkcjonowało tam 91 szkół powszechnych dla dzieci polskich osadników.
Należy dodać, że współzałożycielem i pierwszym prezesem Rady Polskiej Macierzy Szkolnej był Henryk Sienkiewicz.
W przesłanej instrukcji z 19 marca 1935 r. Komitet Główny Obchodu 3 Maja i Zbiórki na Dar Narodowy Polskiej Macierzy Szkolnej pisze (cytat): „(…) Jako niezbędny moment obchodu powinny być uważane: 1) nabożeństwo, 2) uroczyste zebranie (akademja), 3) zabawy społeczne, 4) przedstawienia, wieczornice, koncerty (…)”.
Fot. 4. Polska Macierz Szkolna - wypożyczalnia (biblioteka)
podręczników szkolnych przy Zarządzie Głównym
Polskiej Macierzy Szkolnej w Warszawie;
data fot.: nieznana; autor fot.: Marian Fuks;
Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 1-N-1187
Komitet Główny w ramach obchodów Święta Konstytucji 3 Maja, za pośrednictwem komitetów terenowych, prowadził sprzedaż nalepek i chorągiewek okolicznościowych.
Radzono żeby rozpoczęcie sprzedaży materiałów kwestowych zaczęto możliwie wcześnie (od razu po Świętach Wielkanocnych), tak by w dniu 3 maja we wszystkich oknach widniała nalepka trzeciomajowa.
Nalepki 10 i 20-groszowe były przeznaczone głównie dla mieszkańców wsi, a nalepki 50-groszowe i wyższej wartości dla mieszkańców miast.
Instruowano żeby witryny sklepowe były udekorowane nalepkami i chorągiewkami możliwie największego formatu.
Zalecano także żeby instytucje państwowe, komunalne i społeczne udekorowały nalepkami okna w swoich lokalach. Dla dekoracji balkonów przewidziano orły naklejone na tekturze.
Lokalne komitety Obchodu 3 Maja miały ponadto obowiązek przesyłania list możliwych ofiar na Dar Narodowy Polskiej Macierzy Szkolnej: kierownikom urzędów państwowych i komunalnych, bankom, notariuszom, adwokatom, sędziom, komendantom Policji Państwowej oraz dowódcom stacjonujących w danym miejscu oddziałów wojskowych – z pisemną prośbą o dokonanie zbiórki.
W dniu Święta 3 Maja i w niedzielę 5 maja 1935 r. zorganizowano kwesty uliczne do skarbonek przed kościołami i innymi miejscami „ruchliwych punktów”. Każdy kwestujący miał swoją legitymację uprawniającą do przeprowadzania kwesty.
Osoby organizujące i przeprowadzające zbiórki nie mogły otrzymywać ze swe czynności wynagrodzenia, czyli były wolontariuszami.
Fot. 5. Kiosk ze słodyczami i zabawkami w Alejach Ujazdowskich
w Warszawie; część dochodu ze sprzedaży przeznaczona
na Polską Macierz Szkolną;
data fot.: 1925 r.; autor fot.: nieznany;
Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 1-G-5893
3 maja 1935 roku w Jeziornie kwestowali członkowie miejscowych organizacji. Dochody z oplombowanych puszek zasiliły oczywiście Polską Macierz Szkolną.
Można powiedzieć, że inicjatywa ta była rodzajem przedwojennej Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy.
Udział w obchodach rocznicowych uchwalenia Konstytucji 3 Maja i w kweście był przyjmowany jako obowiązek i zaszczyt.
W zbiórkę na terenie Jeziorny angażowano wszystkich obywateli, bez względu na wyznanie i pochodzenie. Zachowało się oryginalne pokwitowanie programu obchodów Święta 3 Maja i Zbiórki na Dar Narodowy z 1935 roku, które odebrał między innymi Abram Kenigsztejn (prawdopodobnie w imieniu lokalnej społeczności żydowskiej) i Koło Młodzieży „Siew”.
Obchody Święta 3 Maja w Jeziornie w dniu 3 maja 1935 r. zaczęły się zbiórką dzieci szkolnych oraz miejscowych organizacji przed szkołą powszechną w Jeziornie Królewskiej (tak wtedy nazywano Jeziornę) o godzinie 10-tej rano, skąd cały pochód udał się na uroczyste nabożeństwo do kościoła w Konstancinie.
Fot. 6. Akademia w sali Rady Miejskiej w Warszawie zorganizowana przez społeczny komitet obywatelski zbiórki na Dar Narodowy 3 Maja.
Po prawej stronie poczty sztandarowe wojska i harcerzy;
data fot.: 3 maja 1934 r.; autor fot.: Jan Binek;
Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 1-P-2872-12
O godzinie 19-tej tego samego dnia odbyła się uroczysta akademia w szkole powszechnej w Jeziornie, na którą złożyły się: przemówienie, przedstawienie w wykonaniu dzieci przedszkolnych, deklamacje utworów przez przedszkolaków i członków „Koła Młodych” oraz tańce uczniów (krakowiak i polka).
W przerwach przygrywała jeziorska orkiestra Straży Pożarnej. Co ciekawe, wejście na imprezę nie było bezpłatne.
Trzeba było wykupić bilet: miejsca siedzące – 50 groszy, stojące – 20 groszy, dzieci – 10 groszy. Dochody ze sprzedaży biletów zasiliły komitet obchodów i były przeznaczone docelowo dla Polskiej Macierzy Szkolnej, czyli na cele społeczne.
W tę akcję charytatywną, połączoną z naszym świętem narodowym, w skali kraju było włączonych wiele organizacji branżowych. – Należało do nich Stowarzyszenie Kupców Polskich, które w pełni wsparło inicjatywę, wychodząc z apelem do swoich członków o udział w pracach powiatowych, miejskich i gminnych (lokalnych) komitetów Obchodu 3 Maja, rozpowszechnianie w swoich sklepach nalepek iluminacyjnych okiennych (już wtedy były takie) i innych materiałów kwestowych oraz osobiste ofiary podczas zbiórki.
Każdy wiedział o ogromnym znaczeniu prac prowadzonych przez Polską Macierz Szkolną. – Prestiżu i rangi wielkiej kwesty narodowej dodawali najwyżsi dostojnicy państwowi i kościelni.
– W skład Komitetu Honorowego Zbiórki weszli między innymi: Marszałek Józef Piłsudski i Jego Ekscelencja Ksiądz Kardynał Alekander Kakowski, metropolita warszawski w latach 1913-1938.
Fot. 7. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski w czasie obchodów rocznicy
uchwalenia Konstytucji 3 Maja;
data fot.: 3 maja 1919 r.; autor fot.: nieznany;
źródło: Instytut Józefa Piłsudskiego -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 22-435
W dokumentacji gminnej znajduje się ogłoszenie Wójta Gminy Jeziorna, Antoniego Jankowskiego, zabraniające sprzedaży i spożywania (wydawania) napojów alkoholowych w dniu 1 maja 1935 roku od godziny 6-tej rano do godziny 18-tej wieczorem, czyli w Święto Pracy, chociaż w dwudziestoleciu międzywojennym ten dzień nie miał statusu święta państwowego.
Niestosującym się do tego zakazu groziła grzywna do 300 złotych lub ograniczenia wolności w postaci aresztu do 2 tygodni, a w razie powtórzenia się tego przestępstwa: grzywna do 500 złotych lub aresztu do 4 tygodni. Areszt sumował się – więc teoretycznie przy dwukrotnym złamaniu zakazu sprawca mógł pójść do „ancla” na półtora miesiąca (ancel – w gwarze warszawskiej: więzienie).
Żartów więc nie było, tym bardziej, że areszt znajdował się na miejscu (przy posterunku Policji w Jeziornie). W dodatku musiało to być spore miejsce odosobnienia, zaspakające w pełni „lokalne potrzeby”, bo według stanu na miesiąc luty 1935 roku z samych ubikacji (sanitariatów) aresztu mogło korzystać jednocześnie aż 12 osób.
W dniu święta pracy demonstrowały licznie w szczególności organizacje robotnicze. – Nie inaczej zapewne to odbywało się w Jeziornie.
Co zwraca uwagę – w aktach urzędniczych nie ma obwieszczenia wójta o zakazie handlu i wyszynku alkoholu w lokalach gastronomicznych na terenie gminy w Święto Konstytucji 3 Maja w 1935 roku. Może to oznaczać, że taki zakaz po prostu nie istniał i każdy mógł radować się z tego święta na swój sposób.
Święto Konstytucji 3 Maja w Jeziornie w 1935 roku zakończyło się sukcesem. – Tylko ze sprzedaży biletów na uroczystą akademię w szkole zebrano 25 złotych i 10 groszy. Przy obowiązujących wtedy cenach biletów można stwierdzić, że frekwencja była spora.
Fot. 8. Towarzystwo Polek w Aleksandrowicach - fotografia grupowa działaczek towarzystwa z dziećmi podczas „święconego” w ochronce Macierzy Szkolnej;
data fot.: 18 kwietnia 1936 r.; autor fot.: nieznany;
Zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe -
Internet, strona: https://audiovis.nac.gov.pl, sygn. 1-P-478
25 maja tegoż roku zliczono pieniądze z kwesty – po otwarciu puszek okazało się, że na cele „Zbiórki na Dar Narodowy” zebrano 23 złote i dwa grosze. Po Jeziornie krążyły dwie grupy kwestarzy: z puszką nr 1 Koło Młodych z Legionu Młodych uzbierało 12 złotych i siedemdziesiąt groszy, a z puszką nr 2 Legion Młodych uzbierał 10 złotych i trzydzieści dwa grosze.
W chwili refleksji po lekturze artykułu porównajmy współczesne obchody rocznicowe Konstytucji 3 Maja do tych sprzed 83 lat i zastanówmy się co można byłoby z nich zaadoptować do naszych realiów … .
Może ten tekst stanie się inspiracją do wielu lokalnych inicjatyw.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) akta Gminy Jeziorna z zasobów Archiwum Państwowego w Warszawie - Oddział w Grodzisku Mazowieckim,
2) Internet, Adam Stefan Lewandowski, artykuł pt. „Najważniejszy dzień dla piłsudczyków ? Rzecz o imieninach Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego”, 19 marca 2018 r., portal „Kurier Historyczny”, strona: https://kurierhistoryczny.pl,
3) Józef Stemler, „Dzieło samopomocy narodowej Polska Macierz Szkolna 1905-1935”, Wydawnictwo Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej, Warszawa 1935,
4) Internet, portal „Słownik gwary warszawskiej”, strona: http://gwara-warszawska.waw.pl.
- święto Konstytucji 3 Maja na Urzeczu
Anno Domini 1935
Patron honorowy