Ksawery Krzysztof Frank (1923-1994) – członek Szarych Szeregów, żołnierz Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, uczestnik powstania warszawskiego, po wojnie: przedsiębiorca
i sportowiec.
Mało kto wie, że Ksawery Frank zapisał się złotą czcionką
na kartach historii Urzecza w czasie II Wojny Światowej.
Historię Ksawerego Franka ps. „Kiejstut” poznałem przypadkowo, idąc tropem uczestników zamachu w Powsinie
na oberleutnanta Wilhelma Bunjesa, zastępcę komendanta żandarmerii niemieckiej na powiat warszawski.
To właśnie „Kiejstut” w dniu 13 marca 1944 roku znalazł się
w oddziale egzekucyjnym wykonującym wyrok śmierci
na wspomnianego hitlerowca przy powsińskim cmentarzu.
Jego życiorys jest właściwie scenariuszem na niejeden film sensacyjny. Jesteśmy winni przywrócić pamięć o osobie, która
w czasie okupacji ryzykowała życie walcząc o naszą wolność.
Opowiem o niezwykłej historii człowieka, który część siebie ofiarował Urzeczu i pozostawił tu niezatarty ślad.
Ród Franków wywodził się z Włoch. Postać protoplasty rodu
z polskiej linii – Piotra Francusa herbu Jelita-Koźlarogi z klejnotem nadanym przez Króla Stefana Batorego – pojawia się w opracowaniu z 1584 r. na temat rycerstwa polskiego.
W wiekach późniejszych Frankowie osiedlili się na terenach przybałtyckich, konkretnie w Inflantach, należących wówczas
do Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a następnie przenieśli się
na Kujawy.
Dziadek Ksawerego, Bogumił Frank la Roche (1852-1910) był wraz z żoną Janiną z Glaubicz-Rokossowskich (1869-1928) właścicielem majątku Siemiany w powiecie włocławskim.
Fot. 1. Bogumił Frank herbu Jelita z żoną Janiną z Glaubiczów-Rokossowskich (dziadkowie Ksawerego Franka), źródło: „Kutnowski Słownik Biograficzny. Szkice
o ludziach i czasach”; z treści artykułu „Ksawery Frank”,
autor art.: Jan Bolesław Nycek, Tom II, Kutno 2016, str. 33.
Tam spędził dzieciństwo ojciec Ksawerego – Jan Frank (1890-1945). Na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku Jan Frank przyjął posadę administratora w nieźle prosperującym majątku Cygany (170 ha) koło Skłót, należącym do Lucyny Stefanii Cygańskiej z domu Złotnickiej (1890-1960).
Fot. 2. Jan Frank (ojciec Ksawerego Franka) w mundurze żołnierza Wojska Polskiego, źródło: „Kutnowski Słownik Biograficzny. Szkice o ludziach i czasach”; z treści artykułu „Ksawery Frank”, autor art.: Jan Bolesław Nycek, Tom II, Kutno 2016, str. 34.
Po rozwodzie z Ignacym Cygańskim, Stefania wyszła za mąż
za Jana Franka, który w drodze zakupu przejął całość dóbr.
Fot. 3. Lucyna Stefania ze Złotnickich (primo voto Cygańska, secondo voto Frank), oraz Jan Frank - rodzice Ksawerego Franka, źródło: „Szlakiem dworów regionu kutnowskiego”; autor: Henryk Lesiak, wydawca: Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego S.A., Kutno 2007, str. 202.
Z małżeństwa Jana i Lucyny Franków przyszło na świat dwoje dzieci: syn Ksawery Krzysztof, urodzony 16 kwietnia 1923 roku
we dworze Cygany, oraz córka Kazimiera (1925-1996).
W Cyganach Ksawery spędził dzieciństwo i młodość przerwaną pięcioma latami okupacji niemieckiej, kiedy był członkiem Szarych Szeregów, a później Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej (ZWZ-AK).
Fot. 4. Miejscowość Cygany /zaznaczenie red./ na mapie wojskowej z 1934 r.
(poniżej legenda do ww. mapy), Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1934, źródło: Internet - strona http://igrek.amzp.pl/
Frankowie cieszyli się nienaganną opinią. Byli lubiani przez sąsiadów i swoich pracowników. Szacunek wśród ziemiaństwa powiatu kutnowskiego zapewniało im wzorowe prowadzenie gospodarstwa rolnego. Jan Frank był członkiem Związku Ziemian,
ale pozostawał z dala od polityki.
Postawę życiową, hierarchię wartości i wreszcie głęboki patriotyzm, młody Ksawery zawdzięczał matce.
Lucyna Frank w całości poświęciła się prowadzeniu domu
i wychowaniu potomstwa.
Dworek w Cyganach był zawsze otwarty i życzliwy dla gości.
Współcześnie dworek leży w miejscowości o tej samej nazwie
w gminie Krośniewice, powiat kutnowski, województwo łódzkie.
Fot. 5. Cygany, dwór, stan sprzed 1939 r., źródło: „Szlakiem dworów regionu kutnowskiego”; autor: Henryk Lesiak, wydawca: Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego S.A., Kutno 2007, str. 204.
Ksawery Frank wspominał, że dom był miejscem kultywowania tradycji narodowej, a zwłaszcza niepodległościowej.
Okazało się, że przymioty wyniesione z rodzinnego domu pozwoliły młodzieńcowi zaledwie kilka lat później chwycić za broń i podjąć czynną, choć nierówną walkę z okupantem.
Do 1939 roku Ksawery ukończył dwie klasy Gimnazjum im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego w Kutnie.
W tym też roku uzyskał samochodowe prawo jazdy. Ze sztuką prowadzenia samochodu od najmłodszych lat zapoznawał go ojciec, według którego młody Ksawery już jako dwunastolatek dość dobrze posiadł znajomość mechaniki samochodowej i nieźle prowadził wóz ojca. Była to zapowiedź jego późniejszej pasji – automobilizmu, która dostarczyła mu sławy i wielu sukcesów.
1 września 1939 roku Niemcy hitlerowskie, bez wypowiedzenia wojny, uderzyły na Polskę i odniosły zwycięstwo. Nadeszły ciężkie czasy okupacji, a za tym widmo wyniszczenia i biologicznej zagłady narodu polskiego. Po wybuchu II Wojny Światowej i zajęciu powiatu kutnowskiego przez hitlerowców prawie natychmiast zaprowadzono okupacyjną administrację.
Lokalne władze niemieckie zaczęły natychmiast składać ojcu Ksawerego – Janowi Frankowi – kolejne propozycje przyjęcia obywatelstwa III Rzeszy, jako że miał odległe korzenie niemieckie.
Jan Frank stanowczo odmawiał ich przyjęcia. Taką postawę uzasadniał tym, że nie może zdradzić kraju, w którym jego ród znalazł chleb, opiekę, licznych przyjaciół, i w którym obdarzony był wieloma zaszczytami i honorami.
W odwecie władze niemieckie zastosowały represje – rodzina Franków otrzymała nakaz wyjazdu w okolice Limanowej.
Nigdy tam nie dotarła, ponieważ udali się do Łyczyna
pod Konstancin.
Fot. 6. Folwark Łyczyn koło Konstancina na mapie wojskowej z 1932 r.
(poniżej legenda do ww. mapy), Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1932,
źródło: Internet - strona http://igrek.amzp.pl/
Jan Frank znalazł tam pracę i dach nad głową dla rodziny
w majątku dalszego krewnego – inżyniera Stanisława Plebańskiego (1889-1954), zaprzyjaźnionego z generałem Władysławem Sikorskim (1881-1943).
Fot. 7. Łyczyn koło Konstancina, przedwojenny powiat warszawski, dwór,
stan z 1938 r., autor fot.: Tadeusz Plebański,
źródło: Internet - strona: infointravel.com.
Ksawery w 1941 roku kontynuował naukę w szkole zawodowej rolniczej „Private Landwirtschaftliche Fachschule”.
Kiedy rodzice zamieszkali na krótko w Warszawie, Ksawery poprzez przyjaciół związał się z ruchem oporu. Do konspiracyjnej organizacji harcerskiej Szare Szeregi wprowadził go w Warszawie kutnowianin, Edward Olszyński (1923-1943), syn właściciela majątku ziemskiego w Kalinowej.
Fot. 8. Edward Olszyński (1923-1943), źródło: Internet - strona „Ogrody Wspomnień”,
strona: https://www.ogrodywspomnien.pl.
Wówczas Frank przyjął pseudonim „Kiejstut”, wymyślony przez Olszyńskiego, który tym samym miał nawiązać do jego inflanckiego rodowodu. On też odebrał od Ksawerego Franka uroczystą przysięgę.
Edward Olszyński, podharcmistrz oraz członek Komendy Zawiszy Szarych Szeregów w Chorągwi Warszawskiej, był rówieśnikiem Ksawerego Franka – obydwaj urodzili się w 1923 roku.
Przed wojną rodziny Franków i Olszyńskich mieszkały po sąsiedzku - między dworkami w Cyganach a Kalinową było niecałe 2 kilometry. Olszyński zginął w akcji bojowej w listopadzie 1943 roku
w Warszawie.
Epizod konspiracyjnego harcerstwa w Szarych Szeregach uwiarygodniał Franka przy wstępowanie do kolejnej organizacji podziemnej – Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), późniejszej Armii Krajowej.
Ksawery Frank w jednej z relacji o wstąpieniu do ZWZ powiedział: „W nowym miejscu zamieszkania w Łyczynie szybko złapałem kontakt z członkiem ZWZ Henrykiem Dyszczykiem
ps. „Żbik” (byłym plutonowym w służbie zawodowej WP /przedwojenne Wojsko Polskie – przypis red./). Wstąpienie do ZWZ miałem ułatwione, ponieważ byłem już członkiem Szarych Szeregów i potrafiłem to udowodnić. W czerwcu 1941 r., po przeszkoleniu
z zakresu bojowego i zasad konspiracji, złożyłem przysięgę i zostałem pełnoprawnym członkiem drużyny dywersyjno-bojowej, którą dowodził plut. Osuch („Ochota”). Drużyna podlegała komendantowi Rejonu V-Piaseczno, kpt. Bródko-Kęsickiemu (”Grzegorz”)”.
Ciąg dalszy nastąpi … .
Podziękowania dla:
- Pani Katarzyny Frank-Niemczyckiej, córki Ksawerego Franka,
za konsultacje i przekazanie materiałów do celów publikacji,
- Pani Bożeny Gajewskiej, Przewodniczącej Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej, za przekazanie materiałów do celów publikacji.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) Henryk Lesiak, „Szlakiem dworów regionu kutnowskiego”, Agencja Rozwoju Regionu Kutnowskiego S.A., Kutno 2007,
2) „Kutnowski Słownik Biograficzny. Szkice o ludziach i czasach”, Kolegium Redakcyjne: mgr inż. Małgorzata Debich, mgr Jan Bolesław Nycek, mgr Andrzej Olewnik, dr Jacek Saramonowicz, dr Piotr Stasiak; autor artykułu o Ksawerym Franku: Jan Bolesław Nycek, Tom II, wydawca: Kutnowskie Towarzystwo Historyczne&Muzeum Regionalne w Kutnie, Kutno 2016.
3) „Życiorysy niepospolite Ksawery Frank”, przedruk publikacji pt. „Ksawery Frank – były żołnierz ZWZ-AK i uczestnik Powstania Warszawskiego” (autor: Eugeniusz Walczak , „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, tom IV, TPZK 2000), „Powiatowe Życie Kutna”,
Nr 12/312/2011, 23.06.2011 r.
4) Internet – „Ogrody Wspomnień”, strona: https://www.ogrodywspomnien.pl.
Fotografia w tytule artykułu: Ksawery Frank w czasie Powstania Warszawskiego.
Zdjęcie wykadrowane z ujęcia przedstawiającego przegląd kompanii „Krawiec” dnia 20 sierpnia 1944 r. przez dowódcę Pułku „Baszta” - podpułkownika Stanisława Kamińskiego ps. „Daniel” - przed domem przy ulicy Puławskiej 128. Kompania „Krawiec” właśnie przebiła się z Lasów Kabackich przez Wilanów na Mokotów przynosząc broń; źródło: Internet - strona: armiakrajowa.org.pl.
Patron honorowy