Dwudziestego drugiego stycznia obchodziliśmy kolejną rocznicę wybuchu największego polskiego zrywu narodowego – Powstania Styczniowego (1863-1864).
Po 154 latach od tych dramatycznych wydarzeń w dziejach naszego narodu, opowiem nieznaną historię Walentego Pindelskiego, naszego krajana, powstańca styczniowego, którego prochy spoczywają
na Starym Cmentarzu w Powsinie.
Fot. 1. Grób śp. podporucznika Walentego Pindelskiego na Cmentarzu Parafialnym
w Powsinie, grudzień 2016 r. (autor: Grzegorz Kłos)
Dwudziestego drugiego lutego 2017 r. przypada rocznica 175 urodzin śp. podporucznika Walentego Pindelskiego.
Inspiracją dla mnie do odtworzenia losów powstańca stał się okolicznościowy artykuł Księdza Prałata Jana Świstaka z Parafii
św. Elżbiety w Powsinie, opublikowany w 150. Rocznicę Powstania Styczniowego w gazecie „Wiadomości Powsińskie” pt. „Walenty Pindelski, weteran Powstania Styczniowego” (wydanie: luty 2013).
W trakcie lektury artykułu okazało się ku mojemu zaskoczeniu,
że jedną z dwóch osób, które 24 czerwca 1924 roku zgłosiły śmierć Walentego Pindelskiego, był mój pradziadek – Jakub Kłos.
W 2016 roku, po wielu miesiącach poszukiwań, odnalazłem
w Centralnym Archiwum Wojskowym wniosek o nadanie srebrnego „Krzyża Zasługi” dla podporucznika weterana 1863 r. Walentego Pindelskiego, z zawodu robotnika, ze wskazaniem adresu kandydata do odznaczenia: „Warszawa Sandomierska 2”. W rubryce „życiorys” czytamy: „ur. we wsi Słomczyn 1846 r. Do powstania wstąpił jako robotnik do partji Jankowskiego. Po powstaniu pracował w fabryce w Jeziornie”.
Fot. 2. Chłopi polscy, drzeworyt, niesygnowany, wg indeksu czasopisma: Jules Worms, gazeta francuska „L’Illustration Journal Universel” 1863 nr 1046 (14 marca), źródło: „Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki”, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, opracowanie: Grażyna Małgorzata Lewandowska
Poza rozbieżnościami w roku urodzenia weterana – z jego metryki wynika, że urodził się 22 lutego 1842 roku, a nie w 1846 roku – pozostałe dane zgadzają się.
W czasie powstania listopadowego i styczniowego „partją” nazywano oddział powstańczy.
W uzasadnieniu wniosku widnieją wpisy: „W powstaniu walczył
w partji: Kononowicza i Jankowskiego jako dziesiętnik.”.
Tutaj są też wymienione cztery nazwy miejsc potyczek, w których uczestniczył Walenty Pindelski, o czym będę opowiadał później.
I na końcu informacja w rubryce dotyczącej zasług (czynów) weterana: „czynny udział w powstaniu 63 z bronią w ręku”.
Walenty Pindelski (lat 21), robotnik rodem ze Słomczyna, walczy więc w randze dziesiętnika, czyli dowodzi grupą dziesięciu innych powstańców, w oddziałach słynnych dowódców Powstania Styczniowego, podpułkowników: Józefa Jankowskiego, pseudonim „Szydłowski” (lat 31) i Władysława Kononowicza (lat 43).
Fot. 3. Powstańcy styczniowi w czasie bitwy, pierwodruk: gazeta francuska
„Le Monde Illustré”, Paryż 1863 nr 313 (11 kwietnia), źródło: „Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki”, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, opracowanie: Grażyna Małgorzata Lewandowska
Powstańcy prowadzą taktykę walki partyzanckiej
z przeważającymi siłami dobrze uzbrojonego wroga – polega ona
na organizowaniu zasadzek, atakowaniu Moskali z zaskoczenia, zadawaniu im strat oraz szybkim odrywaniu się i ukrywaniu
w leśnych ostępach.
Dwudziestego piątego lub dwudziestego szóstego marca 1863 roku (w zależności od źródła) w okolicach wsi Świerże, 9 km
na północny-zachód od Kozienic, położonej nad lewym brzegiem Wisły – mniej więcej na wysokości prawobrzeżnych Maciejowic znanych z Insurekcji Kościuszkowskiej (1794 r.) – ma miejsce bitwa oddziału Władysława Turkettiego z trzema kolumnami Rosjan. Dzisiaj historycznej wsi Świerże nie ma – istnieje miejscowość Świerże Górne.
W każdym bądź razie w tej okolicy zasłynęli walecznością kosynierzy – jedne źródła mówią o chłopach spod Willanowa
i Piaseczna, inne o chłopach z Willanowa i Piaseczna.
Fot. 4. "W bitwie pod Walewicami" (8.VII.1863), drzeworyt, niesygnowany, gazeta polska „Postęp” 1863 nr 14 (1 sierpnia), faktycznie na ilustracji: Bitwa pod Węgrowem stoczona 3.II.1863 r., pierwodruk: „I’Illustration” 28.III.1863, źródło: „Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki”, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, opracowanie: Grażyna Małgorzata Lewandowska
To właśnie z prasy podziemnej, wydrukowanej najpewniej
na papierze z fabryki w Jeziornie (zaopatrywała powstańczy Rząd Narodowy), dowiadujemy się, że (cyt.): „(…) nastąpił bój zacięty, który trwał blisko 3 godziny, w skutek którego moskale
w największym nieładzie uciekli, to przerzedzani najskuteczniejszym naszym ogniem, to nacierani przez nieustraszonych kosynierów: chłopów z Willanowa i Piaseczna, którzy z kosami swemi
w najgęstsze szeregi moskwy się rzucali, nanosząc między niemi najokropniejszy postrach (…)” (źródło: „Wiadomości z pola bitwy”, nr 7 z 4 kwietnia 1863 r.).
Fot. 5. Gazeta powstańcza "Wiadomości z pola bitwy", nr 7 z 4 kwietnia 1863 r., fragment prasowy poświęcony wsławionym męstwem chłopom-kosynierom
z Willanowa i Piaseczna w bitwie pod Świerżami (nazwanymi w artykule "Świeżami") dnia 26.III.1863 r., którzy z tą chwilą stali się słynni na cały kraj
„Wiadomości z pola bitwy” były organem prasowym Rządu Tymczasowego, później Narodowego, i ukazywały się od 10 lutego 1863 r. do 9 kwietnia 1864 r.
Fot. 6. Początek potyczki pod Olszanką w Augustowskiem, drzeworyt, rys. Jules Worms na podstawie szkicu „korespondenta specjalnego” (wg Gacha Michał Elwiro Andriolli?), ryt. Louis-Paul-Pierre Dumont, gazeta francuska
„I’Illustration. Journal Universel” 1863 nr 1052 (25 kwietnia),, źródło: „Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki”, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, opracowanie: Grażyna Małgorzata Lewandowska
Pod Świerżami zginęło 50 żołnierzy wojsk rosyjskich.
Bitwa ta nie jest wymieniana we wspomnianym wniosku odznaczeniowym o „Krzyż Zasługi”. Autor podania mógł jednak
nie znać wszystkich potyczek, w których brał udział powstaniec Pindelski – w końcu sam tylko oddział Jankowskiego stoczył ich między trzydzieści a czterdzieści.
Fot. 7. „Bitwy i potyczki 1863-1864”, Stanisław Zieliński, Muzeum Narodowe
w Rapperswilu, Skład Główny w księgarni Gubrynowicza i syna we Lwowie, Rapperswil 1913, strona 129
Czy w bitwie pod Świerżami uczestniczył Walenty Pindelski ? – Tego nie wiemy. Wiemy natomiast, że 17 lub 18 marca 1863 roku oddział Jankowskiego razem z innymi oddziałami zostaje rozbity
pod Dziecinowem i Zambrzykowem (pomiędzy Górą Kalwarią
a Wilgą), całkiem niedaleko od Świerż, przez silną kolumnę pościgową wojsk carskich.
Światło na historię oddziałów Jankowskiego i Kononowicza rzucił w swoich wspomnieniach Antoni Mizgalski z Garwolina (1843-1921), syn kowala, który z całą pewnością służył razem z Walentym Pindelskim w tych „partjach”.
Oddział Turkettiego w marcu 1863 roku do chwili bitwy
pod Świerżami stacjonował w obozie leśnym w lasach koło Rozniszewa (wieś między Warką a Magnuszewem). Jak pisze Antoni Mizgalski (cyt.): „(..) oddział liczył do 1500 ludzi, dużo ze stron Wilanowa”.
Fot. 8. Obóz powstańców, drzeworyt, niesygnowany, gazeta angielska „The Illustrated London News” 1863 nr 1200 (25 kwietnia), źródło: „Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki”, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, opracowanie: Grażyna Małgorzata Lewandowska
Z innego źródła dowiadujemy się także, że oddział Turkettiego
i Kononowicza wydaje Rosjanom opisaną wyżej bitwę w okolicy wsi Świerże – dalej czytamy tam: „Rosjanie cofnęli się, a powstańców zginęło jedynie sześciu, jak odnotowano »spośród których trzech bezimiennych chłopów z okolic Piaseczna i Wilanowa«”.
Józef Jankowski, cywil, z zawodu zarządca dóbr podwarszawskich Tarchomin, awansowany później do stopnia majora, a następnie podpułkownika, w lutym 1863 roku tworzy swoją partyzantkę w lasach pod Nieporętem na północ od Warszawy
i w pierwszej fazie zbrojnego oporu przeciwko zaborcy (do kwietnia) walczy po prawej stronie Wisły, daleko od naszych stron.
Jak to się stało, że 21-letni kawaler Walenty Pindelski poszedł
do powstania akurat do oddziału Jankowskiego, operującego blisko
50 km od rodzinnego Słomczyna ?
O tym i dalszych losach naszego powstańca styczniowego opowiem wkrótce na łamach „Cyfrowego Archiwum Wilanowa
i Okolic”.
Główne materiały źródłowe:
1) wniosek o odznaczenie Walentego Pindelskiego srebrnym „Krzyżem Zasługi”, zasoby Centralnego Archiwum Wojskowego, sygn. akt 27-441,
2) Stanisław Zieliński, „Bitwy i potyczki 1863-1864”, Muzeum Narodowe w Rapperswilu, Skład Główny w księgarni Gubrynowicza i syna we Lwowie, Rapperswil 1913,
3) Paweł Komosa, „Śladem zapomnianych opowieści. Powstanie Styczniowe w okolicach gminy Konstancin-Jeziorna”, portal internetowy Konstancina-Jeziorny i okolic, wydanie II poszerzone,
4) fragmenty korespondencji z Panią Danutą Bekalarek, Warszawa 2016.
Fotografia w tytule artykułu: „Powstaniec z 1863 r.” - autor: E.A. Dieudone, ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, źródło: Wojciech Kalwat, „Zwycięskie bitwy Polaków 1863 Żyrzyn”, strona 61.
Grzegorz Kłos
Patron honorowy