Jest rok 1921 – ma łamach czasopisma „Strzelec”, wydawanego przez Związek Strzelecki, w dniu 26 maja ukazuje się pierwszy odcinek wspomnień Antoniego Migdalskiego, weterana powstania styczniowego, towarzysza broni podporucznika Walentego Pindelskiego.
Fot. 1. Weteran powstania styczniowego Mamert Wandali w rozmowie z harcerzem
z 71. Drużyny, data: 1930-1939, zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Seria publikacji nosi tytuł „Wspomnienia Rotmistrza Kawalerii Narodowej z 1863/4 roku Antoniego Migdalskiego”.
Fot. 2. Wstęp do pierwszego artykułu rotmistrza Antoniego Migdalskiego
pt. "Wspomnienia Rotmistrza Kawalerji Narodowej z 1863/4 roku Antoniego Migdalskiego", czasopismo "Strzelec": nr 6, rok I, strona 4, Warszawa, 26.05.1921 r.,
źródło: Centralna Biblioteka Wojskowa.
Antoni Migdalski urodził się 11 czerwca 1843 roku w Garwolinie
w rodzinie rzemieślniczej (jego ojciec Jan był kowalem).
W chwili wybuchu powstania styczniowego Migdalski uczył się
w Gimnazjum Gubernialnym w Lublinie.
Środowisko uczniowskie, do którego trafił, było prężne
i nastawione jak najbardziej patriotycznie.
Młodzież szkolna wówczas urządzała demonstracje, rzucała petardy,
uczestniczyła w urządzaniu „kociej muzyki” znienawidzonym urzędnikom carskim.
Ponieważ przywódcy tych wystąpień rekrutowali się przeważnie
z klasy, do której uczęszczał autor wspomnień, a z chwilą wybuchu powstania wielu z jego kolegów zbiegło do formujących się
w lasach oddziałów powstańczych, klasa miała być rozwiązana,
a pozostali uczniowie cofnięci do klas niższych.
Migdalski nie czekając na to, także porzuca szkołę i udaje się
na poszukiwanie oddziału powstańczego, by zbrojnie walczyć
o wyzwolenie ojczyzny.
W obozie pod Rozniszewem wstępuje do oddziału Władysława Turkettiego, gdzie dostaje przydział do sztabu w charakterze pomocnika adiutanta.
Tu poznaje wielu mieszkańców Urzecza – sam w końcu opowiada,
że oddział Turkettiego liczył do 1500 ludzi, wśród których było dużo
ze stron Wilanowa.
Fot. 3. Fragment pierwszego artykułu rotmistrza Antoniego Migdalskiego
pt. "Wspomnienia Rotmistrza Kawalerji Narodowej z 1863/4 roku
Antoniego Migdalskiego", czasopismo "Strzelec": nr 6, rok I, strona 7,
Warszawa, 26.05.1921 r., źródło: Centralna Biblioteka Wojskowa.
Walczy potem u boku Władysława Kononowicza i Józefa Jankowskiego, czyli w tych samych oddziałach, w których jest Walenty Pindelski.
Rotmistrz (nosił taki stopień) z racji funkcji, które pełnił,
miał dużą wiedzę na temat przebiegu powstania w miejscach gdzie
operowały oddziały wspomnianych dowódców.
Losy jego z tego okresu przedstawia pamiętnik, który po sobie zostawił.
Antoni Migdalski doczekał momentu odzyskania przez Polskę niepodległości i jako jeden z zasłużonych weteranów walk wyzwoleńczych został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.
Zmarł 18 października 1921 r. w Warszawie.
Śmierć przerwała tworzenie pamiętnika, który prawdopodobnie
zaczął pisać na zamówienie redakcji „Strzelca”.
Ostatni artykuł ze wspomnieniami weterana ukazał się
15 stycznia 1922 r. z adnotacją „c.d.n.”.
Okazało się, że tuż przed śmiercią zdążył opisać szczegóły
bitwy pod Chojnowem, gdzie walczył ramię w ramię z Walentym Pindelskim – opis bitwy został opublikowany w dniu 12 lipca 1921 r.
w numerze 8 „Strzelca”.
Fot. 4. Strona tytułowa czasopisma "Strzelec": nr 8, rok I, Warszawa, 12.07.1921 r.,
źródło: Centralna Biblioteka Wojskowa.
Oto prawdziwa historia bitwy pod Chojnowem napisana
przez jej uczestnika:
„ (…) Po naradzie, postanowiono zastąpić im drogę
z zamiarem odbicia jeńców. Furgony z kotłami zostały na miejscu,
a nam rozkazano natychmiastowy wymarsz i wysłano kawalerię na zwiady, którędy mają jeńców prowadzić.
Fot. 5. Fragment mapy lasów chojnowskich: Topografičeskaâ karta Carstva
Pol'skago = Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique
du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., źródło: Internet – Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl
Las przez który mieli przechodzić był niewielki lecz starodrzew, że był gęsty zatym dobry na zasadzkę. Rozstawiono nas na pozycjach gdyż nieprzyjaciel się zbliżał.
Fot. 6. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce.
Przez las przechodziła szosa, po jednej i po drugiej stronie której
rozstawieni byli strzelcy, a za nimi w pewnych odstępach kosynierzy. Od strony, gdzie stał dowódca miały się rozpocząć strzały, gdy przeciwna strona (powstańców – przypis red.) miała pozostać w pozycji leżącej ukryta za drzewami i dopiero, gdyby rosjanie cofnęli się na drugą stronę miano na nich całą siłą uderzyć.
Fot. 7. Początek potyczki pod Olszanką w Augustowskiem, drzeworyt, rys. Jules Worms na podstawie szkicu „korespondenta specjalnego” (wg Gacha Michał Elwiro Andriolli?), ryt. Louis-Paul-Pierre Dumont, gazeta francuska
„I’Illustration. Journal Universel” 1863 nr 1052 (25 kwietnia),, źródło: „Powstanie styczniowe w ilustracjach prasowych z epoki”, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, opracowanie: Grażyna Małgorzata Lewandowska
Kawalerja (polska – przypis red.) zajęła wyloty lasu. Pod karą zabroniono strzelać do kawalerii ruskiej, zwykle idącej w szpicy,
gdyż miano takową przepuścić swobodnie, by piechotę wciągnąć w głąb lasu.
Fot. 8. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce.
Niedługo oczekując usłyszeliśmy tętent koni, a następnie,
o kilkanaście kroków od nas, ukazał się szwadron ułanów.
Fot. 9. Fragment trzeciego artykułu rotmistrza Antoniego Migdalskiego
pt. "Wspomnienia Rotmistrza Kawalerji Narodowej z 1863/4 roku Antoniego Migdalskiego", czasopismo "Strzelec": nr 8, rok I, strona 6, Warszawa, 12.07.1921 r.,
źródło: Centralna Biblioteka Wojskowa.
Z przeciwnej strony szosy, wbrew rozkazowi, padł
w kierunku nich strzał.
Przedwczesny zapał i niesubordynacja zdradziły nas,
więc zakomenderowano, by dać ognia. Ułani (Rosjanie – przypis red.) się zmięszali, kilkunastu spadło z koni, część rzuciła się ku swojej piechocie, a część w stronę naszej kawalerii, która im zastępuje drogę i bierze kilku do niewoli. Od jeńców dowiadujemy się, że jest prowadzonych do 200-tu jeńców (powstańcy styczniowi – przypis red.).
Fot. 10. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce.
Zasadzka się nie udała. Zamiast natychmiast wydać odpowiednie rozporządzenie utworzenia nowego szyku bojowego
i obsadzenia brzegu lasu od ich strony, upajano się zwycięstwem nad garstką kawalerji.
Fot. 11. "W bitwie pod Batorzem", drzeworyt,
pierwodruk: tygodnik "Le Monde Illustre",
data: 1863 r., źródło: Internet - http://www.konskie.org.pl.
Tymczasem rosjanie nie widząc przeszkód, przebiegłszy
kłusem do lasu, zajęli nam tyły i nie przygotowanych na to zupełnie, przywitali ogniem rotowym. Popłoch wszczął się ogromny, przelecieliśmy na drugą stronę szosy, gdzie tamta część oddziału chwilowo nas wsparła, lecz utrzymać się niemogliśmy
i trzeba było uciekać, odstrzeliwując się bezradnie.
Fot. 12. Fragment trzeciego artykułu rotmistrza Antoniego Migdalskiego
pt. "Wspomnienia Rotmistrza Kawalerji Narodowej z 1863/4 roku Antoniego Migdalskiego" z opisem bitwy pod Chojnowem, czasopismo "Strzelec": nr 8,
rok I, strona 7, Warszawa, 12.07.1921 r.,
źródło: Centralna Biblioteka Wojskowa.
Gdyby rosjanie nie mieli jeńców, których musieli pilnować, mogliby nas rozbić doszczętnie. W rezultacie zamiast my ich
pobić i odebrać naszych jeńców, straciliśmy kilkunastu zabitych
i rannych, i omal sami nie zostaliśmy rozgromieni.
Zasadzka ta miała miejsce blisko karczmy na szosie
prowadzącej do Góry Kalwarji. Cofnęliśmy się do obozu lecz
nienadługo. Rosjanie byli na nas zawzięci za swój pogrom
pod Rozniszewem (14 maja 1863 r. – przypis red.) i szukali nas
w większej liczbie, aby pomścić swoją przegraną. Dla zmylenia pogoni trzeba było się przeprawić na prawy brzeg Wisły (…)”.
Przeanalizowałem historyczną mapę lasów chojnowskich
na podstawie „Topograficznej Karty Królestwa Polskiego”, zwaną potocznie Mapą Kwatermistrzostwa. Jako datę jej druku wskazano 1839 r. (rok zakończenia pomiarów terenowych). Sprzedaż na rynku cywilnym była możliwa dopiero od 1857 r. (wcześniej mapę traktowano jako materiał tajny).
Antoni Migdalski wspomina, że (cytat): „bitwa miała miejsce blisko karczmy na szosie prowadzącej do Góry Kalwarii”.
Na mapie jest oznaczona jedyna karczma w tym rejonie – karczma
o nazwie „Pielawa” – to niewątpliwie współczesna „Pilawa”.
W Pilawie obecnie ma siedzibę Nadleśnictwo Chojnów Lasów Państwowych.
Fot. 13. Fragment mapy lasów chojnowskich z zaznaczonymi pozycjami
powstańców i wojsk rosyjskich: Topografičeskaâ karta Carstva
Pol'skago = Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique
du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., źródło: Internet – Repozytorium
Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl
Fot. 14. Mapa sytuacyjna rejonu walk w lasach chojnowskich
w dniu 19 maja 1863 r.
oddziału Władysława Kononowicza z wojskami rosyjskimi
(bitwa pod Chojnowem);
fragment współczesnej mapy - źródło:
Internet - strona: http://mapy.geoportal.gov.pl
Kolejna wskazówka rotmistrza: „las przez który mieli
przechodzić był niewielki lecz starodrzew, że był gęsty zatem
dobry na zasadzkę”.
Na mapie narysowanej dwadzieścia kilka lat przed bitwą widać odróżniające się od reszty lasu rzadziej rosnące drzewa właśnie niedaleko karczmy „Pielawa”.
Dalej: „Kawaleria zajęła wyloty lasu” – jeźdźcy polscy zapewne zajęli pozycje właśnie na granicy gęstwiny, a rzadziej rosnącego
lasu, wyraźnie odcinającego się od reszty zarośli.
W poprzednim odcinku nawiązałem, że, carski urzędnik Nikołaj Pawliszczew opisywał m.in. w „Dzienniku Działań Wojennych” okoliczności bitwy pod Chojnowem – według niego od strony Warszawy do miejscowości Dubno (wtedy nazywanej Łubny,
a obecnie Łubna), zmierzał rosyjski pułkownik Niewsietiewicz z rotą
lejbgwardii Litwińców i szadronem ułanów gwardyjskich.
Fot. 15. Fragment mapy: Topografičeskaâ karta Carstva
Pol'skago = Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique
du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., zaznaczenie na czerwono: karczma
PIELAWA (PILAWA), źródło: Internet – Repozytorium Cyfrowe
Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl
Dowodzony przez niego carski półszwadron, wysłany na przedzie
z Piaseczna do przetarcia połączenia z Mellerem-Zakomelskim,
został 19 maja otoczony w lesie przez tłum powstańców, lecz
przebił się ze stratą 1 zabitego i 9 rannych ułanów.
Podążająca za półszwadronem piechota wyparła powstańców z lasu
i przepędziła ich do wsi Chynów.
Wersje rotmistrza Migdalskiego i rosyjskiego zaborcy
zgadzają się - rosyjscy jeźdźcy, idący razem z piechotą na pomoc carskiej kolumnie z jeńcami, zostali zaatakowani przez powstańców
w lesie. Ci z kolei w wyniku kontrataku piechoty wroga musieli opóścić pole bitwy.
Nigdzie natomiast w opisie nie wymienia się za miejsce bitwy mostku na Jeziorce koło Żabieńca, co w świetle najnowszych odkryć należy wyeliminować.
Weteran wspomina także, że pojmani w pierwszej fazie bitwy rosyjscy ułani zeznali iż w ich stronę było prowadzonych przez ludzi generała Meller-Zakomelskiego do 200 jeńców – być może byli wtedy już blisko, skoro żołnierze pułkownika Niewsietiewicza
za cel mieli wyznaczoną miejscowość Dubno (Łubny, Łubna) oddaloną zupełnie niedaleko od miejsca bitwy w rejonie karczmy Pielawa (tam wtedy mogli znajdować się jeńcy z eskortą).
Cytowany w poprzednim odcinku Pawliszczew pisze jeszcze,
że rosyjska piechota wyparła powstańców z lasu i przepędziła
ich do wsi Chynów – stąd wiemy, że powstańcy po bitwie
przemieszczali się na południe, co potwierdza Antoni Migdalski pisząc, że powstańcy cofnęli się do swojego obozu.
Fot. 16. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce.
Prawdopodobnie cały czas chodzi tu o obozowisko na Kępie Rozniszewskiej, która otrzymała później nazwę „Anielin Kępa”.
Ciąg dalszy opowiadania o powstańczych losach Walentego
Pindelskiego nastąpi.
Podziękowania dla Pana Włodzimierza Bagieńskiego –
regionalisty z Piaseczna – za wskazanie Mapy Kwatermistrzostwa jako źródła wiedzy historycznej o regionie.
Grzegorz Kłos
Patron honorowy
portalu CAWIO:
Partner wydania:
Materiały źródłowe:
1) wniosek o odznaczenie Walentego Pindelskiego srebrnym „Krzyżem Zasługi”, zasoby Centralnego Archiwum Wojskowego, sygnatura akt: 27-441,
2) „Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie Pamiętniki”, pod redakcją Tadeusza Mencla, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966,
3) „Strzelec”, Nr 6 z 26 maja 1921 r. i Nr 8 z 12 lipca 1921 r.; źródło – Centralna Biblioteka Wojskowa, cbw.wp.mil.pl,
4) Internet – strona http://pl.wikipedia.org,
5) Internet – strona http://okononowiczu.pl,
6) „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”, Stowarzyszenie W.A.R.K.A. przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce, Warka 2012.
7) Topografičeskaâ karta Carstva Pol'skago = Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique du Royaume de Pologne, źródło: Internet – Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl,
8) Mikołaj Pawliszczew, „Tygodnie polskiego buntu Tom II Walka orężna 1863-1864”,
Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003.
Fotografia w tytule artykułu:
weteran powstania styczniowego Mamert Wandali w rozmowie z harcerzem
z 71. Drużyny, data: 1930-1939, zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny,
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Patron honorowy