22 stycznia 2018 r. przypada 155. rocznica wybuchu Powstania Styczniowego. Dzisiaj kolejna odsłona opowiadania o podporuczniku Walentym Pindelskim, powstańcu styczniowym z Urzecza, którego prochy spoczywają na Starym Cmentarzu w Powsinie.
Fot. 1. Grób śp. podporucznika Walentego Pindelskiego
na Cmentarzu Parafialnym w Powsinie; data: maj 2016 r.;
autor fot.: Grzegorz Kłos
O udziale Walentego Pindelskiego w Powstaniu Styczniowym jeszcze niedawno mówiła tylko transkrypcja na jego nagrobku (cytat): „WALENTY PINDELSKI WETERAN Z 1863 R. PRZEŻYWSZY LAT 83 ZM. D. 21.VI.1924 R. POKÓJ JEGO DUSZY”.
Przez dziesięciolecia nikt nie wiedział tak naprawdę kim był i co robił w czasie powstania. Zdarzało się też, że w ogóle wątpiono w jego udział w powstaniu 1863 r. Czas zatarł historię człowieka, który walczył za nasz kraj.
Dopiero poszukiwania historii Walentego Pindelskiego prowadzone przez nasz portal doprowadziły do przełomu. Dotychczasowe ustalenia nie pozostawiają cienia wątpliwości, że podporucznik Walenty Pindelski nie tylko był uczestnikiem Powstania Styczniowego, ale w dodatku był nieprzeciętnym powstańcem – służył w randze dziesiętnika (podlegało mu dziesięciu innych żołnierzy) i uczestniczył w wielu głośnych bitwach pod rozkazami słynnych dowódców powstańczych – podpułkowników: Józefa Jankowskiego ps. „Szydłowski” i Władysława Kononowicza.
Fot. 2. Fragment wniosku o nadanie srebrnego „Krzyża Zasługi”
dla podporucznika Walentego Pindelskiego;
źródło: Centralne Archiwum Wojskowe
Po bitwie pod Chojnowem koło Piaseczna, stoczonej 19 maja 1963 r. z wojskiem carskim, oddział Władysława Kononowicza, a razem z nim Walenty Pindelski, cofa się na południe. Powstańcy wracają do swojego obozowiska, którym cały czas jest kryjówka na bagnach Kępy Rozniszewskiej.
Fot. 3. Podpułkownik Władysław Kononowicz (1820-1863);
źródło: Internet - strona Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org
Rosyjski generał Meller-Zakomelski, ten sam, któremu Kononowicz chciał odbić polskich jeńców pod Chojnowem (w bitwie brał udział Walenty Pindelski), razem ze swoim wojskiem 27 maja 1863 r. wytropił obozowisko powstańców na trzęsawiskach w Lasach Rozniszewskich i nakazał otoczyć je kordonem wojska.
Generał-major Meller-Zakomelski słynął z tego, że był chciwy, skąpy i okrutny. Już na Kaukazie zyskał przydomek „rozbójnika”. Niszczył auły, wyrzynał wsie, wycinał lasy, a zasiewy zawsze palił.
Fot. 4. Generał-major Nikołaj Meller-Zakomelski (1813-1887);
źródło: Internet - strona http://chyliceiokolice.blox.pl
1 czerwca wojska rosyjskie po odpoczynku w Warce weszły w lasy pod Rozniszewem. Następnie Meller-Zakomelski przypuszcza atak na Polaków ukrytych na Kępie Rozniszewskiej, ale ci kryjąc się za drzewami rażą skutecznie wroga, grzęznącego w bagnach, ogniem karabinów. Walka trwa pół godziny. Dużo pada w tym ataku Moskali.
Fot. 5. Anielin-Kępa (dawniej Kępa Rozniszewska); uroczystość z okazji
150. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego; data: 5 maja 2013 r.;
zorganizowane przez Urząd Gminy Magnuszew, społeczność wsi Anielin-Kępa
i Państwową Straż Pożarną w Rozniszewie; na zdjęciu widoczny pomnik
w kształcie miecza z opisem „DLA UPAMIĘTNIENIA BOHATERSKIEGO ZRYWU NARODU POLSKIEGO W POWSTANIU STYCZNIOWYM na terenie gdzie
w maju 1863 r. oddział powstańczy pod dowództwem płk-a Władysława
Kononowicza toczył walkę z wojskami zaborczymi staraniem miejscowego społeczeństwa i warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych na miejscu pomnika
z 1928 r. zniszczonego w czasie działań wojennych 1944 r. pomnik ten w 1863 r. wzniesiono wg projektu Piotra Banasika”: autor fot.: Jacek Lombarski;
źródło: Internet - strona http://powstanie1863.zsi.kielce.pl;
na Kępie Rozniszewskiej przebywał i walczył w 1863 r. ppor. Walenty Pindelski
i wielu innych powstańców styczniowych z Urzecza
Fot. 6. Mapa sytuacyjna z widocznym miastem Warka i miejscem obozowiska
na Kępie Rozniszewskiej (orientacyjnie ok. 1000 m na płd-zach. od nazwy
na mapie „Anielin” - prawy dolny róg); miejsce pamięci znajduje się
na niewielkiej polanie leśnej (Anielin-Kępa) sąsiadującej z mokradłami -
z lewej strony dróżki idąc z kierunku północnego ok. 2300 m
od drogi Warka-Magnuszew; fragment współczesnej mapy - źródło:
Internet - strona: http://mapy.geoportal.gov.pl
Generał carski rozkazuje niby odwrót. – Cofnąwszy się, wydaje polecenie otoczenia wyspy pośród bagien wieńcem posterunków i posyła po posiłki do Radomia.
Fot. 7. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce
Zawiadomiony o tym podpułkownik Kononowicz w Grabowskiej Woli, gdzie przemieścił się razem z oddziałem powstańczym, postanawia swoich ludzi na jakiś czas rozpuścić na urlopy, a broń zakopać w czterech dołach. Wyznacza też podkomendnym nowy punkt zborny.
Fot. 8. Fragment mapy z widoczną wsią Grabowska Wola (na górze mapy):
źródło: Topografičeskaâ karta Carstva Pol'skago
= Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique
du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., źródło: Internet – https://polona.pl
Z tych „urlopowanych” zaledwie 200 ludzi major Ludwik Michalski zbiera później oddział prawie samych kosynierów sformowany z miejscowej ludności, którzy jako znający dobrze puszczę zdołają wymknąć się z rąk moskiewskich.
Resztę oddziału Moskale w części wystrzelali i wymordowali, a większą połowę zabrali do niewoli. Był pośród nich ksiądz Agrypin Konarski, zakonnik (kapucyn), kapelan oddziału, który 12 czerwca 1863 r. o godzinie 6 rano został stracony przez powieszenie na stoku warszawskiej Cytadeli.
Fot. 9. Ksiądz Agrypin Konarski (1820-1863); kapucyn, misjonarz,
kapelan w Powstaniu Styczniowym;
źródło: Internet - strona Wikipedia: https://pl.wikipedia.org
Podpułkownik Kononowicz z adiutantami Łabędzkim, Nałęcz-Sadowskim i Komornickim oraz częścią pozostałych oficerów z Grabowskiej Woli przedziera się przez okrążenie wroga kierując się na Jedlińsk pod Radomiem.
Fot. 10. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce
Jedna z wersji mówi, że uciekinierzy zaraz w pierwszej wsi uznają, że trzeba odpocząć. Tu niespodziewanie zjawiają się kozacy.
Kononowicz i dwaj pierwsi oficerowie umykają pogoni. Komornicki natomiast ujrzawszy moskali wpada do jakiejś zagrody włościańskiej (chłopskiej), a zakopawszy swój „pugilares w trzaskach” (portfel w kawałkach drewna) z „ważnemi papierami”, znajduje ukrycie.
Fot. 11. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce
Kozacy (dragoni) go jednak znajdują i zabijają, mimo że krzyczy na kolanach „pardon !” („pardon” – dawniej na wojnie prośba o darowanie życia, oszczędzenie przeciwnika) - bestialsko zarąbali powstańca szablami i pikami. Znajdują też dokumenty, na podstawie których wpadają na trop Kononowicza i jego pozostałych adiutantów.
Zwłoki Władysława kozacy przewlekli do Grabowa oddalonego o 7 km na południowy-wschód od Warki, skąd pochodził zamordowany powstaniec i zezwolono na pochówek na cmentarzu parafialnym, gdzie spoczywa po dziś dzień. Pokłutą i skrwawioną kurtkę wojskową, w której zginął Władysław, przechowywano w Grabowie jako rodzinną relikwię.
Fot. 12. Władysław Komornicki (1842-1863); reprodukcja fotografii
portretu pędzla Juliusza Kossaka, przyjaciela Władysława Komornickiego;
portret został namalowany w okresie popowstaniowym po 1863 r.
(obraz uległ spaleniu w okresie II Wojny Światowej w czasie walk
o przyczółek warecko-magnuszewski w 1944 r.)
źródło: Internet - strona http://powstanie1863.zsi.kielce.pl
Moskale wysyłają do jednego z okolicznych dworów kozaków (we wsi Zawady), którzy zaskakują Kononowicza wraz z adiutantami i ich aresztują.
Według innej wersji po przebiciu się Kononowicza z towarzyszami broni z Kępy Rozniszewskiej Komornicki odłączył się dla bezpieczeństwa od reszty i zatrzymał się w gajówce lub smolarni pod lasem mijanej po drodze.
Natomiast podpułkownik Kononowicz z dwoma pozostałymi adiutantami znalazł schronienie w dworku majątku Zawady niedaleko Jedlińska pod Radomiem.
Fot. 13. Fragment mapy z widoczną wsią Zawady koło Jedlińska (współcześnie niedaleko trasy S-7): źródło: Topografičeskaâ karta Carstva Pol'skago
= Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique
du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., źródło: Internet – https://polona.pl
Tam ugoszczeni szczerze przez gospodarza twardo zasnęli.
Nazajutrz nad świtem śpiących zaatakowali i aresztowali dragoni carscy z Radomia podlegli pułkownikowi Ernrothowi. Komornickiego zaś Rosjanie doganiają i mordują na miejscu.
Wszystko to miało się dziać 2 czerwca 1863 r.
W dworku Zawady według planu miał być punkt zborny powstańców po rozsypce pod Grabowską Wolą. Tam też moskale pojmali księdza Laurysiewicza oraz innych powstańczych spiskowców (między innymi Brede i Jailler). Zakopaną przez rebeliantów broń żołnierze Ernrotha wykryli.
Fot. 14. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce
Przewieziono podpułkownika Kononowicza i jego ludzi do Warki. Żołnierze idący w konwoju rozpoznali wśród jeńców Kononowicza, swego dawnego dowódcę, z którym kiedyś walczyli na Kaukazie. Mimo dramatycznych okoliczności okazali mu wiele życzliwości i okryli przed zimnem szynelami (szynel /ros. шинель/ – rosyjski zimowy mundurowy płaszcz z wełny).
Pułkownik razem z adiutantami został oddany pod sąd wojenny, w trakcie którego generał Meller-Zakomelski wydał na nich wyrok – śmierć przez rozstrzelanie.
Wyrok wykonano 4 czerwca 1863 r. w święto Bożego Ciała w Warce na piaskach nadrzecznych na wprost łąki kościelnej.
Zgromadzono wojsko, armaty skierowano ku miastu, wszystkich mieszkańców zmuszono, aby byli obecni przy egzekucji, nie pozwolając im uczestniczyć w procesji Bożego Ciała.
Gdy wyprowadzono skazanych, muzyka woskowa zagrała żałośnie ... . Kononowiczowi na jego prośbę nie zawiązano oczu. Spoglądał spokojnie na lufy karabinów skierowane ku sobie.
Fot. 15. „Nadzieja, męstwo i śmierć. Powstańcza wiosna oddziału Kononowicza”,
Rysunki - Jacek Przybylski, scenariusz i tekst - Anna i Leszek
Owczarczykowie, Stowarzyszenie W.A.R.K.A.
przy współpracy z Gminną Jednostką Kultury „Dworek na Długiej” w Warce
i Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce
Oddział egzekucyjny oddał w kierunku podpułkownika Władysława Kononowicza salwę z karabinów – dosięgło go 12 kul. Kule plutonu egzekucyjnego trafiły też adiutantów: kapitana Edmunda Nałęcz-Sadowskiego i podoficera Feliksa Łabędzkiego.
Oprawcy żyjących jeszcze więźniów odcięli od pali nad dołami, do których upadli. Potem pogrzebali swoje ofiary, zasypując powstańców żywcem ziemią. Ich jęki było słychać gdy Rosjanie tratowali mogiłę działami.
Meller-Zakomelski nie pozwolił wyspowiadać się rozstrzelonym, a ludności oznajmił (cyt.): „Tak się mszczę za nieprzyjęcie carskiej amnestii. Gdy trzeci raz przyjdę do Warki, nie zostawię kamienia na kamieniu i wszystkich powywieszam”.
Fot. 16. Kopiec powstańców 1863 r. w Warce - miejsce egzekucji
ppłk. Władysława Kononowicza, kpt. Edmunda Nałęcz-Sadowskiego
i podoficera Feliksa Łabędzkiego;
źródło: Internet - portal Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego - Oddział im. Wiktora Krawczyka w Warce, strona: http://warka.pttk.pl
Przekaz mówi, że po niejakim czasie mieszczanie mieli ciała potajemnie wykraść z grobu by je potem nocą złożyć na miejscowym cmentarzu. Według innych był taki zamiar, ale zaniechano go z obawy, aby Moskale nie nałożyli kontrybucji na Warkę.
Do dzisiaj w miejscu egzekucji stoi usypany przez mieszkańców Warki w 1927 r. kopiec z krzyżem i tablicą upamiętniającą straconych.
Walenty Pindelski przeszedł z powrotem w szeregi partii (oddziału) Józefa Jankowskiego, o którym już wkrótce znów będzie głośno.
Grzegorz Kłos
Partner wydania:
Materiały źródłowe:
1) wniosek o odznaczenie Walentego Pindelskiego srebrnym „Krzyżem Zasługi”, zasoby Centralnego Archiwum Wojskowego, sygnatura akt: 27-441,
2) Stanisław Zieliński, „Bitwy i potyczki 1863-1864”, Muzeum Narodowe w Rapperswilu, Skład Główny w księgarni Gubrynowicza i syna we Lwowie, Rapperswil 1913,
3) „Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie Pamiętniki”, pod redakcją Tadeusza Mencla, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966,
4) Antoni Drążkiewicz, „Wspomnienia Czachowczyka z 1863 r. Antoniego Drążkiewicza”, Lwów, Gubrynowicz i Schmidt 1890,
5) Mikołaj Pawliszczew, „Tygodnie polskiego buntu Tom II Walka orężna 1863-1864”, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003,
6) „Strzelec”, Nr 8 z 12 lipca 1921 r.; źródło – Centralna Biblioteka Wojskowa, cbw.wp.mil.pl,
7) Jarosław Szarek, artykuł „Egzekucja zamiast procesji”, Gazeta Polska Codziennie, Nr 522, 29 maja 2013 r.,
8) Internet, portal http://okononowiczu.pl,
9) Internet, portal Koła Historycznego Publicznego Gimnazjum nr 1 im. Stanisława Marciniaka w Warce, strona: http://www.gimnazjumnr1.warka.pl.
10) Internet, portal „Powstanie styczniowe 1863-1864. Miejsca pamięci”, strona: http://powstanie1863.zsi.kielce.pl.
Fotografia w tytule artykułu: Władysław Kononowicz (1820-1863), źródło: Internet, Wikipedia, strona https://pl.wikipedia.org.
Patron honorowy