Sto lat temu, wzorem innych miejsc, na terenie Wilanowa rodziły się zręby Wojska Polskiego. – Mieszkańcy gmin Wilanów i Jeziorna wstępowali w szeregi Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), tajnej gwardii Józefa Piłsudskiego.
Szkolili się w konspiracji by walczyć z bronią w ręku o niepodległość ojczyzny. Czas zatarł o nich pamięć. Jednak trafiliśmy na trop części z nich.
Dzisiaj kontynuujemy opowiadanie o Adolfie Bohuszu-Szyszko pseudonim „Odyniec-Rokicki”, komendancie Obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej „Willanów-Jeziorna”, w okresie od października 1917 roku do lipca 1918 roku.
Fot. 1. Adolf Bohusz-Szyszko;
źródło: Internet - strona: https://bs.sejm.gov.pl
Jest marzec 1918 roku. Józef Piłsudski cały czas przebywa na internowaniu w twierdzy magdeburskiej.
Uwięzienie Piłsudskiego wcale nie osłabiło peowiaków, wręcz przeciwnie – właśnie od chwili kryzysu przysięgowego w folwarku „Wilanów” podziemna praca w oddziale POW przybiera na sile.
Przybywają nowi rekruci z okolicznych miejscowości. Wielu z nich wstępuje w szeregi POW już w chwili spektakularnych manewrów Polskiej Organizacji Wojskowej w Zielonej pod Warszawą, gdzie w kwietniu 1917 roku, tuż za Wisłą (mniej więcej na wysokości Wilanowa), kilka tysięcy ludzi jawnie prezentuje swoje umiejętności wojskowe.
19 marca 1918 r. charyzmatyczny Wódz Józef Piłsudski obchodzi swoje imieniny. W wilanowskim oddziale POW trwa akcja pisania pocztówek do Komendanta uwięzionego w Magdeburgu. Peowiacy znów zeszli do podziemia – stało się tak w drugiej połowie 1917 roku po kryzysie przysięgowym.
Fot. 2. Józef Piłsudski (w środku), Kazimierz Sosnkowski (po lewo)
i oficer armii niemieckiej Schlossmann (po prawo) w czasie spaceru
na terenie twierdzy w Magdeburgu;
data fot.: brak danych; sygn.: 1-H-226; zespół: Koncern Ilustrowany
Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl;
zdjęcie prawdopodobnie wykonano na jesieni 1918 r., ponieważ
Kazimierz Sosnkowski trafił do więzienia w Magdeburgu 22 sierpnia 1917 r.,
a dopiero rok później przeniesiono go do pawilonu, w którym wcześniej
osadzono Komendanta Piłsudskiego (poprzednio obaj wojskowi
nie mogli mieć kontaktu ze sobą) (na podstawie: Wikipedia, Internet,
strona: https://pl.wikipedia.org); niemiecki oficer stanowi przymusową
eskortę podczas spaceru
Potajemnie do Wilanowa w marcu 1918 roku przybywa Marian Jerzy Malicki pseudonim „Ramocki”, który w okresie od lipca roku do listopada 1917 roku był komendantem szkół Polskiej Organizacji Wojskowej w Warszawie, a przez następny rok (do 11 listopada 1918 r.) nadał działa w podziemnych strukturach POW w Warszawie.
Ma zadanie specjalne – wizytuje oddział Polskiej Organizacji Wojskowej „Wilanów”, nazywany też przez potocznie oddziałem „Wilanów-Jeziorna” („Willanów-Jeziorna”) od nazwy obwodu POW, na terenie którego się znajduje.
Fot. 3. Komendanci Okręgów Polskiej Organizacji Wojskowej;
zespół: Instytut Józefa Piłsudskiego; data fot.: 1917 - 1918 r.;
stoją od prawej: MARIAN JERZY MALICKI (pierwszy - zaznaczenie red.),
Stanisław Hempel (trzeci); autor fot.: nieznany; sygn. 22-197;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl
Komendantem oddziału „Wilanów” od marca 1918 roku jest peowiak o pseudonimie „Przecław” (poprzednio „Brodzic”), warszawiak z urodzenia.
„Przecław” na początku prowadzi wykłady i ćwiczenia podległego mu plutonu. Następnie organizuje pracę konspiracyjną na terenie Powsina i Jeziorny.
Jego działalność przynosi wymierne efekty, ponieważ od 10 listopada do 6 grudnia 1918 roku zwerbuje z tych i sąsiednich miejscowości aż 72 ochotników do odradzającego się Wojska Polskiego.
Historia „Przecława” będzie tematem oddzielnej publikacji.
Należy dodać, że długo wcześniej przed przybyciem „Przecława” tutejsi mieszkańcy działali w Polskiej Organizacji Wojskowej. – Jeden z oficerów z Powsina relacjonował później, że do POW wstąpił w kwietniu 1917 roku.
Dziesięciodniowa wizyta „Ramockiego” w Wilanowie ma też najprawdopodobniej na celu wprowadzenie do tutejszych struktur „Przecława”. Niewykluczone, że „Ramocki” i „Malicki”, obaj mieszkańcy Warszawy, znali się wcześniej. – W 1918 roku „Ramocki” był komendantem Polskiej Organizacji Wojskowej w I-szej dzielnicy w Warszawie (według podziału administracyjnego POW), która mieściła się przy ul. Marszałkowskiej 74.
Z kolei „Przecław” zamieszkiwał w tym czasie przy ul. Marszałkowskiej 59.
Fot. 4. Kamienica „Marszałkowska 74” („Pod Husarzem”); data fot.: przed 1939 r.;
źródło: Internet, strona Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org
Kamienica przy ul. Marszałkowskiej 59 sąsiadowała z budynkiem „Koszykowa 36”. Została zniszczona w czasie II Wojny Światowej.
Kamienica „Marszałkowska 74” znajdowała się na rogu Marszałkowskiej i Hożej.
Po upadku Powstania Warszawskiego Niemcy spalili ją. Po wojnie została rozebrana. Obecnie na jej miejscu znajduje się blok z lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku.
Podczas tego pobytu Malicki jest pod wrażeniem zdyscyplinowania żołnierzy wilanowskiego oddziału POW. – W dniu 22 maja 1934 roku napisał z Warszawy w wystawionym zaświadczeniu do Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości: „Będąc przez 10 dni w Willanowie w marcu 1918 r. miałem możność stwierdzić, że ob. Bohusz-Szyszko prowadził lokalną, ścisłą i wyraźnie zdyscyplinowaną organizację, która odbywała zbiórki i ćwiczenia z bronią i była zasilana przez obywatela Bohusz-Szyszko kolportażem P.O.W. w Warszawie.”.
Fot. 5. Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej w Siennicy;
zespół: Instytut Józefa Piłsudskiego; data fot.: 1917 - 1918 r.;
ze zbiorów Instytutu Józefa Piłsudskiego; autor fot.: nieznany; sygn. 22-198-3;
źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl
Adolf Bohusz-Szyszko swoją 9-miesięczną służbę konspiracyjną na Urzeczu kończy latem 1918 roku, w związku z przeniesieniem na inne stanowisko w Polskiej Organizacji Wojskowej.
Od lipca 1918 roku jego obowiązki przejmuje „Rokicki” – młody, energiczny, mieszkaniec gminy Wilanów, który dotychczas był adiutantem Adolfa Bohusza-Szyszko.
To właśnie „Rokicki” i „Przecław”, wówczas niespełna dwudziestoletni chłopcy, poprowadzą miejscowych peowiaków z bronią w ręku do niepodległości.
Adolf Bohusz-Szyszko w lipcu 1918 r. wyjeżdża do Kielc, gdzie na jesieni uczestniczy w rozbrajaniu wojsk austriackich.
Świadkiem jego działalności w Kielcach jest Zenon Łopuski (1876-1957), żołnierz I Brygady Legionów i członek Polskiej Organizacji Wojskowej, późniejszy starosta w Janowie Podlaskim (1920-1925), aresztowany w czasie II Wojny Światowej przez Gestapo, a po jej zakończeniu przez władze Polski Ludowej (za działalność w zrzeszeniu Wolność i Niezawisłość).
Łopuski we wrześniu 1918 r. zostaje zwolniony przez Niemców z więzienia, gdzie był osadzony po kryzysie przysięgowym, i przybywa do Jędrzejowa w kieleckiem. Tam zostaje komendantem obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej. Pod koniec października 1918 r. Zenon Łopuski z ramienia POW rozbraja okupanta na terenie powiatu jędrzejowskiego.
Właśnie na terenie kieleckiego Bohusz-Szyszko i Łopuski poznają się.
W 1919 r. Adolf Bohusz-Szyszko zostaje zatrudniony w Ministerstwie Aprowizacji w stopniu starszego referenta.
W 1920 r. Adolf wraca na Wołyń, gdzie zajmuje się uprawą roli.
W tymże roku w najlepsze trwa wojna z bolszewicką Rosją. Adolf Bohusz-Szyszko nie czeka z założonymi rękami. Ze względu na stan zdrowia w 1918 r. nie może służyć w szeregach Wojska Polskiego (otrzymał kategorię zdrowia „D”). – W obliczu zagrożenia sowieckiego zgłasza się jednak w 1920 r. na ochotnika do partyzantki majora Feliksa Jaworskiego.
Fot. 6. Major Feliks Jaworski (1892-po 1933);
źródło: Internet, strona Stowarzyszenia Pamięci
19 Pułku Ułanów Wołyńskich: http://19pulkulanow.opole.pl
W 1917 r. (wówczas jeszcze) porucznik Jaworski formuje na terenach współczesnej Ukrainy dywizjon kawalerii, gdzie prowadzi walki partyzanckie.
W lutym 1918 r. dywizjon zostaje wcielony do III Korpusu Polskiego. W grudniu 1918 r. niewielka grupa kawalerzystów pod dowództwem już rotmistrza Jaworskiego przedostaje się na Wołyń i tam tworzy IV dywizjon I Pułku Strzelców Konnych.
Przez cały okres istnienia oddziału żołnierze toczą intensywne i ciężkie walki. Na początku w 1919 r. staczają potyczki z wojskami ukraińskimi. Później (I połowa 1919 r.) kawalerzyści Jaworskiego wchodzą w skład grupy taktycznej dowodzonej przez majora Lisa-Kulę.
W 1920 r. wojna z Rosją radziecką trwa w najlepsze. Pod koniec kwietnia 1920 roku Naczelny Wódz Józef Piłsudski rozpoczyna na Ukrainie wielką ofensywę przeciwko Armii Czerwonej, nazwaną później „wyprawą kijowską”, w celu rozbicia wroga przygotowującego się do działań zaczepnych oraz osiągnięcia linii Dniepru i oswobodzenia Ukrainy.
Fot. 7. Wojsko Polskie wkracza do Kijowa - ul. Wielka Włodzimierska;
data fot.: 7 maja 1920 r.; źródło: Internet, strona https://www.wikiwand.com/pl
Dla zabezpieczenia lewego skrzydła armii działających na Ukrainie, dowódca 9 Dywizji Piechoty wydziela grupę majora Feliksa Jaworskiego, której rozkazuje przesunąć się wzdłuż biegu rzeki Prypeć do miasteczka Czernobyla (Czarnobyla), położonego w pobliżu ujścia Prypeci do Dniepru (obecnie: Ukraina).
To ten sam Czarnobyl, który współcześnie znany jest z największej w historii energetyki jądrowej katastrofy elektrowni atomowej, do jakiej doszło 26 kwietnia 1986 r.
Co ciekawe 23 kwietnia 1920 r. grupa majora Feliksa Jaworskiego przeprowadza wypad na Czarnobyl. Cztery dni później dochodzi do walk o samo miasto. Są one bardzo zacięte ze względu między innymi na silne wsparcie bolszewickich okrętów rzecznych.
Piechotę grupy jazdy majora Jaworskiego stanowi batalion wydzielony z 34 Pułku Piechoty (34 pp). Po walkach jazdy Jaworskiego pod Lelowem III batalion 34 pp zdobywa Czernobyl. Spod Lelowa do Czernobyla Jaworczycy docierają dopiero godzinę po zajęciu miasta.
Fot. 8. Port remontowy na rzece Prypeć w Czarnobylu;
data fot.:1946 r.; źródło: Internet, portal Blogpublika.com,
artykuł z 2 maja 2016 r. pt. „27 kwietnia 1920 r. - bitwa pod Czarnobylem. Zwycięstwo rzecznej Floty Pińskiej”;
strona http://blogpublika.com/2016/05/02/27-kwietnia-1920-r-
bitwa-pod-czarnobylem-zwyciestwo-rzecznej-flotylli-pinskiej/
17 czerwca 1920 r. toczą bój pod Czarnobylem, a w dniach 12-28 lipca 1920 r. biorą udział w walkach odwrotowych.
U Jaworskiego służą w głównej mierze kawalerzyści. Stąd można sądzić, że Bohusz-Szyszko musiał być dobrym jeźdźcem. – Pochodził w końcu z rodziny ziemiańskiej, gdzie jazdy konnej uczono od dziecka.
Gdzie wtedy walczy Adolf Bohusz-Szyszko ? Nie wiadomo. Wiemy jedynie, że bierze udział w wyprawie kijowskiej, która trwa od końca kwietnia do połowy czerwca 1920 r.
Po wycofaniu jednostki Jaworskiego z frontu Adolf Bohusz-Szyszko, tak jak inni żołnierze, zostaje zwolniony z wojska i powraca na Wołyń, gdzie kontynuuje pracę w rodzinnym gospodarstwie w powiecie sarneńskim. – Być może ma to miejsce w połowie 1921 r., ponieważ jednostka Jaworskiego po zakończeniu działań bojowych podczas wojny polsko-bolszewickiej jeszcze przez blisko pół roku – od grudnia 1920 r. do maja 1921 r. – patroluje linię demarkacyjną na rzecze Dźwinie.
Tak czy inaczej dopiero po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej o Adolfie Bohusz-Szyszko będzie głośno. – Od 1921 r. udziela się społecznie w swoim miejscu zamieszkania na Wołyniu.
Ciąg dalszy nastąpi.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) akta Krzyża i Medalu Niepodległości dot. Adolfa Szyszko-Bohusza, zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie („Wnioski odrzucone”),
2) akta osobowe kpt. rez. Mariana Malickiego, zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego
w Warszawie,
3) Internet - strona: https://bs.sejm.gov.pl,
4) Jerzy S. Majewski, artykuł pt. „Marszałkowska 74”, „Gazeta Wyborcza”, 11 stycznia 2007 r., Internet, strona: http://warszawa.wyborcza.pl,
5) Janusz Mierzwa, „W walce o niepodległą przez całe życie. Zenon Łopuski - żołnierz, starosta, działacz WiN”, „Niepodległość”, Rocznik 2012, tom LXI,
6) Grzegorz Kłos, „Tajna Gwardia Józefa Piłsudskiego z Wilanowa i okolic”, „Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic”, 11 listopada 2017 r., Internet - strona: cawio.pl,
7) Rafał Roguski, „Działania jazdy ochotniczej majora Jaworskiego na Podlasiu w sierpniu 1920 roku”, Szkice Podlaskie 2006, 14, str. 109-119.
8) Wikipedia - Internet, strona https://pl.wikipedia.org.
Patron honorowy