Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic » Tajna gwardia Józefa Piłsudskiego

Z okazji setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości rozpoczynamy serię artykułów o żołnierzach Polskiej Organizacji Wojskowej związanych z Wilanowem i okolicami.

Tym samym nasz portal, jako pierwszy, opublikuje nieznane fakty o żołnierzach tajnej gwardii Józefa Piłsudskiego, jak nazywano peowiaków związanych z Urzeczem. – Jest to plon żmudnych, kilkuletnich poszukiwań materiałów archiwalnych. Ze szczątków rozproszonych informacji udało się nam odtworzyć zarys siatki konspiracyjnej polskiej armii podziemnej sprzed stu lat na terenie współczesnej dzielnicy Wilanów w Warszawie.

Fot. 1. Józef Piłsudski w otoczeniu członków Polskiej Organizacji

Wojskowej; data fot.: brak danych; sygn.: 1-H-149;

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe,

strona: https://audiovis.nac.gov.pl; widoczni m.in.:

Marian Zyndram Kościałkowski (stoi trzeci z lewej);

Bogusław Miedziński (stoi trzeci z prawej), JÓZEF PIŁSUDSKI

(siedzi w jasnym mundurze), Kazimierz Sosnkowski (siedzi trzeci z lewej)

Tymi oto słowami dowództwo Polskiej Organizacji Wojskowej 10 listopada 1918 roku zwróciło się do żołnierzy tajnej gwardii Józefa Piłsudskiego, w dniu jego przyjazdu z Berlina do Warszawy po uwolnieniu z twierdzy magdeburskiej:

„Obywatele ! Dzień przyjazdu Komendanta oznacza początek nowej epoki dziejów naszych. Oczy całego narodu zwrócone są na Wodza Polski walczącej, wskrzesiciela polskiego orężnego wysiłku, organizatora sił narodowych. Minęły czasy naszej ciężkiej podziemnej pracy. Przetrwaliśmy je godnie i teraz wchodzimy w przyszłość świetlaną, którą wypracujemy mocą dusz naszych i pracą rąk naszych. Nie jesteśmy już sami, przed nami kroczy ten, któremu oddaliśmy siły nasze i nasz posłuch, Budowniczy narodu i jego pierwszy Żołnierz. Na rozkaz Jego staniecie wszyscy do szeregów obywatele żołnierze Polskiej Organizacji Wojskowej. Nim to nastąpi, nie wolno wam opuszczać zajmowanych dziś posterunków. Będziecie czekali instrukcji i rozkazów, które otrzymacie w najbliższym czasie. Wiara nasza ziściła się, przyszedł dzień zwycięstwa naszych haseł ! Praca, która nas czeka, przejmuje nas radością i dumą ! Idziemy za rozkazem ukochanego Wodza, pewni i spokojni o naszą przyszłość. Komendant Główny, Naczelny Dowódca Wojsk Polskich, Józef Piłsudski niech żyje !”. Podpisano: „Komenda Naczelna P.O.W.”, „Warszawa, 10.XI.1918.”.

Polska Organizacja Wojskowa (w skrócie: POW) – to tajna organizacja paramilitarna, utworzona przez Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1914 roku. Jej fundamentem stały się Polskie Drużyny Strzeleckie i Związek Walki Czynnej. Celem organizacji była walka z zaborcami – początkowo z carską Rosją, od 1916 roku także z Niemcami i Austrią.

Józef Piłsudski pragnął uczynić z POW odpowiednik I Brygady – na tyłach wojsk rosyjskich. Aby ten zamiar zrealizować, wysłał do Warszawy swojego adiutanta z I Brygady Legionów – porucznika Tadeusza Żulińskiego (1889-1915). Oficer ten pod pseudonimem „Roman Barski” przybył do Warszawy 22 października 1914 roku i objął kierownictwo nad Komendą Naczelną POW.

Od samego początku POW była ściśle konspiracyjna, a każdy jej członek był zaprzysiężony i wybierał sobie pseudonim, pod którym działał w jej strukturach. Wykłady i ćwiczenia wojskowe odbywały się w czasie utajnionych zbiórek poszczególnych sekcji lub plutonów. Program szkół wojskowych obejmował między innymi: musztrę, naukę o broni, taktykę i organizację armii. Ważną rolę odgrywały wywiady dotyczące rozmieszczenia rosyjskich wojsk, transportów i uzbrojenia.

Głównym celem powstałej w 1914 roku polskiej organizacji patriotycznej było szkolenie wojskowe ludzi oraz przygotowywanie środków technicznych do przyszłej walki zbrojnej o niepodległość Polski. Jej członkowie, oprócz szkoleń wojskowych, gromadzili broń i amunicję, dokonywali akcji dywersyjnych na tyłach wroga. Podejmowano także liczne akcje propagandowe, drukowano ulotki i odezwy, organizowano demonstracje.

Fot. 2. Kompania Polskiej Organizacji Wojskowej;

miejsce: Warszawa-Wola, warsztaty kolejowe; data fot.: listopad 1918 r.;

źródło: Internet, portal dzieje.pl - strona: https://dzieje.pl/

Mimo przeprowadzanych aresztowań przez władze rosyjskie, w lecie 1915 roku do POW należało już prawdopodobnie około 4000 ludzi.

Polska Organizacja Wojskowa z każdym rokiem rosła w siłę. – Dla przykładu: w okresie od jesieni 1915 roku do marca 1917 roku stan liczebny organizacji podnosił się przeciętnie od 8 do 15% miesięcznie.

W październiku 1918 roku liczba członków POW doszła do blisko 30 tysięcy osób, w tym w samym Królestwie Polskim – ponad 20 tysięcy.

W lipcu 1916 roku Piłsudski podał się do dymisji jako dowódca Legionów, by uzyskać od Austriaków ustępstwa w sprawie polskiej.

Na skutek interwencji Niemiec nie udało się jednak osiągnąć porozumienia i Piłsudski stracił stanowisko.

Od tej chwili skupił cały wysiłek na wzmacnianiu POW.

Piątego listopada 1916 roku cesarze austriacki i niemiecki ogłosili, że po wojnie zostanie utworzone państwo polskie.

W styczniu 1917 roku rozpoczęła działalność Tymczasowa Rada Stanu, do której włączono Piłsudskiego. POW podporządkowała się jej władzy.

Po ogłoszeniu aktu „5 listopada 1916 r.” POW ujawniła się wobec władz niemieckich.

W 1917 roku POW prowadziła akcję rekrutacyjną, zbrojeniową i polityczną. Rozpowszechniano prasę, ulotki, plakaty.

Działalność propagandowa organizacji stała się początkiem legendy Piłsudskiego jako „ojca narodu”.

Pokazem siły i znaczenia POW były przeprowadzone 29 kwietnia 1917 roku na polach Wawra i Zielonej pod Warszawą duże ćwiczenia polowe, jedyne jawne manewry tej formacji.

Fot. 3. Ćwiczenia Polskiej Organizacji Wojskowej

w okolicach Warszawy; data fot.: 1917 r.;

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe,

strona: https://audiovis.nac.gov.pl; sygn.: 1-H-145-4;

zdjęcie zostało wykonane 29.04.1917 r. w czasie manewrów POW

w Wawrze i Zielonej (wówczas pod Warszawą);

widać jak Józef Piłsudski salutując przyjmuje defiladę peowiaków

Gdy w Rosji wybuchła rewolucja lutowa, nastąpił zwrot w polityce POW. – W kierownictwie zdawano sobie sprawę, że Rosja zostanie wyłączona z wojny, postanowiono więc skierować działania przeciwko pozostałym zaborcom.

Fot. 4. Obelisk upamiętniający pierwsze jawne ćwiczenia

Polskiej Organizacji Wojskowej, odsłonięty w 1937 r. na wydmie w Zielonej

(obecnie: warszawska dzielnica Wesoła) nieopodal przedwojennej

Szkoły Powszechnej im. Polskiej Organizacji Wojskowej - współcześnie:

Szkoła Podstawowa nr 172 im. Polskiej Organizacji Wojskowej,

Warszawa, ul. Brata Alberta 46;

źródło: Internet - strona Szkoły Podstawowej nr 172:

https://sp172.edupage.org; napis na obelisku brzmi: „NA POLACH WAWRA

I ZIELONEJ DNIA 29 KWIETNIA 1917 ROKU JÓZEF PIŁSUDSKI

UCZĄC POLAKÓW BIĆ SIĘ ZA WOLNOŚĆ ĆWICZYŁ OCHOTNICZE

WOJSKO ZEBRANE POTAJEMNIE W POLSKIEJ ORGANIZACJI WOJSKOWEJ”

Pretekstem stał się kryzys przysięgowy, czyli odmowa złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec przez Legiony Polskie (w lipcu 1917 roku). Gdy legioniści zostali rozbrojeni i internowani, aresztowanych zostało też wiele osób z kierownictwa organizacji, w tym przywódca – Józef Piłsudski. POW przetrwała i przeszła znów do działań konspiracyjnych – tym razem również przeciw Niemcom i Austrii.

Fot. 5. Ćwiczenia oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej

w Wawrze pod Warszawą; data fot.: 29.04.1917 r.;

widoczni od lewej: Janusz Jędrzejewicz, Janusz Gąsiorowski,

Jan Wojsznar-Opieliński; nad nimi: Wacław Denhoff-Czarnecki,

Wacław Jędrzejewicz, Bogusław Miedziński; nad nimi: Karol Krzemski,

Tadeusz Kasprzycki, JÓZEF PIŁSUDSKI; powyżej: Władysław Horyd,

HENRYK KROK-PASZKOWSKI; fot. ze zbiorów Centralnego Archiwum

Wojskowego; źródło: Michał Jerzy Chromiński, „Działalność III/IX Okręgu

Polskiej Organizacji Wojskowej (Siedlce) w latach 1914-1918 oraz jej

wkład w powstanie i organizację 22 Siedleckiego Pułku Piechoty”

Kierownictwo POW przejął pułkownik Edward Rydz-Śmigły, jako następca Piłsudskiego. Utworzono Komendy Naczelne – w Warszawie (dla obszaru okupacji niemieckiej), w Lublinie (dla okupacji austriackiej) i Kijowie (dla okupacji rosyjskiej). Komenda Główna POW znajdowała się w Krakowie.

W październiku 1918 roku, gdy załamywała się władza państw centralnych, organizacja podjęła zdecydowane działania bojowe. – Dwunastego października zorganizowano atak na przewożący pieniądze pociąg i zdobyto ogromną sumę 1,8 miliona koron (tzw. akcja pod Bąkowcem).

Cztery dni później jednego dnia dokonano ponad dwustu zamachów na przedstawicieli władz zaborczych i konfidentów na terenie całego kraju (tzw. krwawa środa). Pod koniec października przystąpiono do rozbrajania wojsk austriackich i niemieckich. W kilku miejscach doszło do rozlewu krwi.

Fot. 6. Rozbrajanie Niemców na ulicach Warszawy

w dniu 10 listopada 1918 r.,

autor: reprodukcja - FoKa; źródło: Internet,

strona: nowahistoria.interia.pl

Od 1915 roku Urzecze podlega rozkazom Komendy Naczelnej nr I Polskiej Organizacji Wojskowej, wchodząc w skład Okręgu I – Warszawa-Prowincja.

To tutaj działa oddział Polskiej Organizacji Wojskowej „Wilanów” („Willanów”), w ramach obwodu „Willanów-Jeziorna”, do którego wstępują okoliczni mieszkańcy z Wilanowa, Powsinka, Powsina, Lisów, itd. – przeważnie młodzież.

Ich szeregi zasilają także mieszkańcy Warszawy.

Można domyślać się, że w granicach obwodu „Willanów-Jeziorna” funkcjonował też odrębny oddział POW dla obszaru gminy Jeziorna, ale na tą chwilę nie posiadamy takiej wiedzy.

Faktem jednak jest, że oddział POW „Wilanów” 11 listopada 1918 r. rozbrajał niemiecki posterunek w Jeziornie – być może w ramach wzmocnienia jeziorskiego oddziału POW na tym terenie.

Okręgi POW dzieliły się na obwody (przeważnie w granicach powiatów), zaś jednostką podstawową była „organizacja miejscowa”. Obejmowała ona miasto lub gminę wiejską, całą lub jej część. Organizacja miejscowa był to oddział POW, w którym „praca szkolna miała być przez stałych instruktorów kierowana”.

Organizacja miejscowa obejmowała parę lub kilka pobliskich wsi (tak zwane „punkty organizacyjne”), tworząc sekcje, plutony lub kompanie (w zależności od stanu liczebnego).

Komendantem Obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej „Willanów-Jeziorna” w okresie od października 1917 roku do lipca 1918 roku jest Adolf Bohusz-Szyszko pseudonim „Odyniec-Rokicki”, wówczas student Wyższej Szkoły Rolniczej w Warszawie (późniejszej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – SGGW – położonej współcześnie na warszawskim Ursynowie).

Fot. 7. Adolf Bohusz-Szyszko;

źródło: Internet - strona: https://bs.sejm.gov.pl

Jest to postać zupełnie zapomniana, a jednak godna upamiętnienia ze względu na bogaty życiorys i zasługi dla II Rzeczypospolitej – Adolf Bohusz-Szyszko w okresie dwudziestolecia międzywojennego był działaczem społecznym i samorządowym, politykiem oraz posłem na Sejm V kadencji (1938-1939).

Adolf Bohusz-Szyszko urodził się w 1892 roku w Równem na Wołyniu (obecnie: Ukraina). Szkołę średnią ukończył w 1912 roku w Kijowie. Ród Szyszko-Bohuszów herbu Odyniec sięga XV-XVI wieku i ma korzenie litewskie.

Stąd określenie „Odyniec” w pseudonimie konspiratora nie jest przypadkowe, a nawiązuje wprost do jego ziemiańskiego pochodzenia.

Drugi człon pseudonimu „Rokicki” oznacza być może miejsce (region) na Wołyniu gdzie mogli mieć swoje gniazdo rodzinne Bohuszowie-Szyszko.

Chodzi w tym miejscu zapewne o miasteczko Rokitno, położone w dwudziestoleciu międzywojennym w gminie Kisorycze, powiat Sarny, województwo wołyńskie. To bardzo prawdopodobne, ponieważ niedaleko Rokitna w latach trzydziestych XX wieku Adolf Szyszko-Bohusz mieszkał w majątku ziemskim wchodzącym w skład posagu jego żony, którą może poznał właśnie w tamtych stronach.

Fot. 8. Akademia Rolnicza w Dublanach koło Lwowa; pocztówka z 1910 r.;

źródło: Internet - strona Biblioteki Narodowej POLONA: https://polona.pl

W latach 1912-1914 Adolf studiował w Akademii Rolniczej w Dublanach koło Lwowa. W latach 1917-1918 kontynuował studia w Warszawie w Wyższej Szkole Rolniczej.

Początki tej uczelni wiążą się z powołaniem (1906) Wydziału Rolniczego przy Towarzystwie Kursów Naukowych.

Po reorganizacji (1911) studia te ulokowano przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, jako Kursy Przemysłowo-Rolnicze.

Fot. 9. Gmach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa około 1908 r.

przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie; budynek uległ zniszczeniu

podczas II Wojny Światowej - w czasie obrony Warszawy w 1939 r.;

źródło: Internet, Wikipedia - strona: https://pl.wikipedia.org

Michał hrabia Sobański wykupił na rzecz Kursów folwark Chylice (Chylice – miejscowość w gminie Jaktorów koło Grodziska Mazowieckiego, województwo mazowieckie).

Organizatorem przyszłej SGGW stał się profesor Józef Mikułowski-Pomorski (1868-1935), od 1911 roku aktywny członek Towarzystwa Kursów Naukowych.

Wielkim powodzeniem cieszyły się Kursy Przemysłowo-Rolnicze, uruchomione w 1911 roku przez J. Mikułowskiego-Pomorskiego na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie.

W 1916 roku Kursy przemianowano na Wyższą Szkołę Rolniczą.

Fot. 10. Józef Mikułowski-Pomorski (1868-1935); data fot.: ok. 1894 r.;

źródło: Internet, Wikipedia - strona: https://pl.wikipedia.org

Profesor Józef Mikułowski-Pomorski w latach 1895-1911 pracował w wyższej szkole rolniczej (Akademii Rolniczej) w Dublanach pod Lwowem. W latach 1906-1911 był rektorem tej uczelni.

Stamtąd najpewniej znali się prof. Józef Mikułowski-Pomorski i jego student Adolf Szyszko-Bohusz.

Ta znajomość może zaważyła o zmianie uczelni przez Szyszko-Bohusza i kontynuowaniu nauki w Warszawie.

Józef Mikułowski-Pomorski, ciesząc się zaufaniem warszawskich środowisk naukowych i członków Rady Regencyjnej (książę Zdzisław Lubomirski, hrabia Józef Ostrowski, arcybiskup Aleksander Kakowski), został wybrany w 1917 roku wicemarszałkiem Tymczasowej Rady Stanu, w której przewodniczącym był Józef Piłsudski.

Po aresztowaniu Piłsudskiego w lipcu 1917 roku pozostał na stanowisku wicemarszałka Rady Stanu.

Będąc ministrem rolnictwa i dóbr koronnych w kolejnych rządach Rady Regencyjnej, doprowadził do powstania 17 września 1918 roku Królewsko-Polskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego.

Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego właśnie 17 września 1918 roku przemianowało Wyższą Szkołę Rolniczą na Królewsko-Polską Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego, która od tej pory była państwową uczelnią akademicką.

Przymiotnik „Królewsko-Polska” podkreślał, że nie jest ona dziełem okupanta, ale drugiej Polskiej Regencji, która wtedy przejmowała poszczególne segmenty władzy państwowej.

Fot. 11. Zaprzysiężenie gabinetu Kazimierza Bartla; data fot.: 15.05.1926 r.;

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe,

strona: https://audiovis.nac.gov.pl; sygn.: 1-A-1892; członkowie

gabinetu - widoczni od lewej: minister spraw wewnętrznych

Kazimierz Młodzianowski, minister przemysłu i handlu Hipolit Gliwic,

minister spraw wojskowych JÓZEF PIŁSUDSKI, premier Kazimierz Bartel; minister sprawiedliwości Wacław Makowski, minister robót publicznych

Witold Broniewski, minister spraw zagranicznych August Zaleski,

minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego -

JÓZEF MIKUŁOWSKI-POMORSKI

Naczelnik Państwa Józef Piłsudski pismem z 1 kwietnia 1919 roku powołał prof. Józefa Mikułowskiego-Pomorskiego na stanowisko rektora SGGW, jako szkoły państwa republikańskiego – Rzeczypospolitej Polskiej. Szkoła startowała z wykładami w skromnym lokalu przy ul. Miodowej 17 w Warszawie.

Fot. 12. Budynek Kursów Przemysłowo-Rolniczych przy ul. Miodowej 17

w Warszawie (późniejsza Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego);

źródło: Internet - strona Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego

(Wydział Rolnictwa i Biologii): https://agrobiol.sggw.waw.pl

W latach 1915-1917 Bohusz-Szyszko przebywa w obozie jenieckim, osadzony (internowany) tam przez władze niemieckie.

Po zwolnieniu z niewoli przyjeżdża do Warszawy i podejmuje naukę w Wyższej Szkole Rolniczej.

Od razu wciąga się w wir pracy konspiracyjnej w Polskiej Organizacji Wojskowej. – Na terenie uczelni rolniczej i Wilanowa podejmuje akcję propagandową na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości.

Tajna działalność w Wilanowie przychodzi mu o tyle łatwo, że na terenie folwarku „Wilanów” odbywa praktykę rolną.

Fot. 13. Widok Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie;

źródło: Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie;

okres: lata 20-te XX wieku (prawdopodobnie 3 maja 1921 r.);

prawy górny róg - Kościół św. Anny; w centralnej górnej części zdjęcia

widoczna aleja główna prowadząca

do pałacu i drzewostan po obu stronach drogi pałacowej;

folwark wilanowski zaczynał się po lewo od pałacu

(tam gdzie widać skrzydło samolotu)

Trudno powiedzieć jakim sposobem otrzymał posadę w majątku wilanowskim. Być może pomogło mu pochodzenie kresowe i ewentualna znajomość rodzin Branickich i Bohusz-Szyszko.

Faktem jest, że właściciel dóbr wilanowskich – Ksawery Władysław Branicki (1864-1926) – po zajęciu Warszawy przez Niemców w 1915 roku wyjechał do Kijowa, gdzie zamieszkał. Branicki był dziedzicem ogromnych majątków w Białej Cerkwi na południe od Kijowa.

Pozycja Bohusza-Szyszko w strukturach POW jest ugruntowana, bo niemal od razu po przybyciu do Warszawy awansuje i dostaje stanowisko Komendanta Obwodu Polskiej Organizacji Wojskowej „Willanów-Jeziorna”.

Działalność konspiracyjna „Odyńca-Rokickiego” polega na kolportażu biuletynów „P.O.W.”, „Rządu i Wojska”, itp.

Adolf Bohusz-Szyszko dowodzi żołnierzami karnymi i zdyscyplinowanymi. Konspiracyjne zbiórki i narady odbywają się w jego służbowym mieszkaniu na terenie folwarku.

Tam też przechowuje broń ćwiczebną (2 karabiny) i podziemne druki kolportażowe.

A to wszystko ma miejsce w bezpośrednim sąsiedztwie posterunku „warty niemieckiej”.

Fot. 14. Dom Ekonoma (elewacja północna)

w dawnym folwarku „Wilanów”, data fot. 2013;

autor fot. I. Sygowska; źródło: Karol Guttmeyer, „Wilanów gospodarczy

(część południowa) od Króla Jana III Sobieskiego do dziś. Analiza rozwoju

układu przestrzennego i zabudowy - część I”;

„Krajobraz warszawski”, Nr 148, grudzień 2013

Na terenie Wilanowa organizuje też zebrania „uświadomienia ideowego” (jak sam pisze) pod egidą Kółka Rolniczego i Ochotniczej Straży Pożarnej.

Stale melduje się w Warszawie (Wilanów był wtedy poza granicami miasta) celem odbierania nowych rozkazów i informacji.

Jakkolwiek sam Bohusz-Szyszko swoją funkcję w majątku wilanowskim nazywał „praktyką rolną”, to jeden z jego podwładnych z miejscowego oddziału POW wspominał go jako „rządcę majątku hrabiego Branickiego w Wilanowie”.

Fot. 15. Folwark wilanowski na mapie z międzywojnia; skala: 1:25000;

Wojskowy Instytut Geograficzny - Warszawa 1931 r.;

źródło: Internet - strona http://igrek.amzp.pl/; napisy na czerwono - red.

Zarząd dóbr wilanowskich tak czy inaczej wiedział zapewne o działalności podziemnej peowiaków na terenie folwarku z prostej przyczyny – tego nie można było na dłuższą metę ukryć.

Cykliczne spotkania w jego obrębie tych samych osób nie mogły ujść uwagi stałych bywalców majątku.

Fot. 16. Dom Ekonoma (elewacja północna - część środkowa)

w dawnym folwarku „Wilanów”, data fot. 2013;

autor fot. I. Sygowska; źródło: Karol Guttmeyer, „Wilanów gospodarczy

(część południowa) od Króla Jana III Sobieskiego do dziś. Analiza rozwoju

układu przestrzennego i zabudowy - część I”;

„Krajobraz warszawski”, Nr 148, grudzień 2013

Pomimo to nikt nikogo nie wydał do chwili odzyskania niepodległości, a ujawnienie się żołnierzy miejscowych struktur POW nastąpiło dopiero 11 listopada 1918 r., tj. z chwilą przypuszczenia ataku na pobliskie posterunki niemieckiej żandarmerii.

Wielu członków tutejszej POW zaciągnęło się potajemnie w jej szeregi w 1917 roku i nigdy wcześniejszej nie byli zdekonspirowani przed zaborcą.

Pracę podziemną „Odyńca-Rokickiego” w Wilanowie obserwował bacznie niejaki „Ramocki” (pseudonim z POW), czyli Marian Jerzy Malicki, komendant szkół Polskiej Organizacji Wojskowej w Warszawie, od lipca do listopada 1917 roku.

Fot. 17. Komendanci Okręgów Polskiej Organizacji Wojskowej;

zespół: Instytut Józefa Piłsudskiego; data fot.: 1917 - 1918 r.;

stoją od prawej: MARIAN JERZY MALICKI (pierwszy),

STANISŁAW HEMPEL (trzeci); autor fot.: nieznany; sygn. 22-197;

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Od listopada 1917 roku do 11 listopada 1918 roku znajduje się także w kierownictwie akademickim komitetu wykonawczego na terenie Wyższej Szkoły Rolniczej, a następnie Królewsko-Polskiej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie – jako reprezentant POW i grupy akademickiej „Zarzewie”.

W tym czasie Malicki nadal przynależy do POW oraz do akademickiego Związku Wojskowego – Koło „Struga”, od nazwiska prowadzącego koło: Andrzeja Strugi, legionisty, referenta politycznego POW (w latach 1915-1918) – będąc tam reprezentantem Wyższej Szkoły Rolniczej.

Malicki, będąc studentem (abiturientem) Wyższej Szkoły Rolniczej, zasilał Adolfa Bohusza-Szyszkę w instrukcje praktyczne i „bibułę” (prasę podziemną). – Jak sam pisał w 1935 roku: „Bohusz-Szyszko prowadził ją (działalność w obwodzie POW „Willanów-Jeziorna” – red.) poczuwając się przynależnym do P.O.W. chociaż pewnych formalności nie dokonał. Mogę jednak stwierdzić, że organizacja, którą prowadził była wojskowa i prowadzona ściśle według instrukcji jakie dawała P.O.W. lub ludzi, z którymi obywatel Bohusz-Szyszko miał kontakt, a w danym wypadku ze mną gdy prowadziłem akcję P.O.W. i Związku Wojskowego na terenie S.G.G.W. (wtedy: Wyższa Szkoła Rolnicza – red.).”.

Marian J. Malicki był też Komendantem Polskiej Organizacji Wojskowej Okręgu 4A, tj. Łódź-Prowincja, w okresie od października 1915 roku do lipca 1917 roku.

Fot. 18. Wystawa Koła Plastyków Legionowych

w Instytucie Propagandy Sztuki przy ul. Królewskiej w Warszawie;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny;

data fot.: 03.12 - 12.12.1933 r.;

widoczny Komitet wystawy - siedzą od lewej artyści malarze:

Aleksander Żurakowski, Józef Szperber, Józef Ryszkiewicz,

Stanisław Rzecki, MARIAN MALICKI (piąty), Wojciech Jastrzębowski;

stoją od lewej: artysta malarz Szczęsny Kwarta, architekt

Stanisław Brukalski, p. Nowakowski, generał Józef Kordian Zamorski,

artysta malarz Stefan Modzelewski, artysta malarz Adam Malicki,

artysta malarz Zygmunt Grabowski, artysta rzeźbiarz

Franciszek Strynkiewicz; autor fot.: nieznany; sygn. 1-K-6192-2;

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl;

Instytut Propagandy Sztuki mieścił się przy ul. Królewskiej 13

- obecnie na jego miejscu znajduje się hotel „Victoria”

(informacja ze strony Fundacji warszawa1939.pl: www.warszawa1939.pl)

Marian Jerzy Malicki pseudonim „Ramocki” (1895-1946) urodził się i zmarł w Warszawie, był synem Juliana Malickiego i Kazimiery z domu Łośniewskiej. – Polski kostiumolog, malarz, grafik, scenograf. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął studia w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie.

Fot. 19. Niemiecka parada na Placu Piłsudskiego w Warszawie w 1939 r. -

za kolumną wojska widoczny Instytut Propagandy Sztuki

przy ul. Królewskiej 13 (obecnie na jego miejscu znajduje się hotel „Victoria”);

zdjęcie ze zbiorów Archiwum Federalnego Niemiec (Bundesarchiv);

opublikowane na stronie Wikipedia: https://pl.wikipedia.org;

sygn. Bild 101l-001-0251-14

Od 1915 roku był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej, a następnie I Brygady Legionów Polskich.

Podporucznik Marian Malicki od 6 sierpnia 1914 roku, jako żołnierz I Brygady, służył pod rozkazami Henryka Krok-Paszkowskiego w randze dowódcy plutonu w 4. Kompanii 5. Pułku Piechoty Legionów.

To właśnie Malicki o świcie 6 sierpnia 1914 roku razem z innymi wyruszył z krakowskich Oleandrów na ziemie zaboru rosyjskiego w szeregach I Kompanii Kadrowej.

Fot. 20. Oddziały Strzelców „na Oleandrach” w Krakowie

przed wymarszem I Kompanii Kadrowej;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji;

data fot.: sierpień 1914 r.; autor fot.: nieznany; sygn. 1-H-156-4;

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl;

w budynku teatru na Oleandrach w sierpniu 1914 r. nocowali legioniści

i stąd następnie wyruszyli do Kongresówki (źródło: Wikipedia);

być może uwieczniono gdzieś na zdjęciu Mariana Malickiego

Przyszły generał Henryk Krok-Paszkowski jeszcze przed I Wojną Światową mieszkał na terenie współczesnej gminy Konstancin-Jeziorna – w Chylicach przy ulicy Parkowej 36 (dom nie dotrwał na naszych czasów). W czasie studiów na Politechnice Lwowskiej związał się ze Związkiem Walki Czynnej i „Strzelcem”. W latach 1914-1915 pełnił służbę w Legionach Polskich, w tym był dowódcą plutonu w I Kompanii Kadrowej.

Krok-Paszkowski w 1915 r. roku został odkomenderowany do Polskiej Organizacji Wojskowej. Był komendantem obwodu POW w Siedlcach oraz komendantem Szkoły Podoficerskiej POW w Warszawie.

Po kryzysie przysięgowym został internowany przez Niemców w Beniaminowie.

Marian Malicki „Ramocki” u progu niepodległości, w listopadzie 1918 roku, brał udział w rozbrajaniu Niemców w Warszawie, jako Komendant I-szej dzielnicy, obejmującej swym zasięgiem 1/3 części miasta (według podziału Komendy POW). Sztab Komendy POW mieścił się wówczas przy ul. Marszałkowskiej 74.

Po odzyskaniu niepodległości w wojsku awansował do stopnia kapitana. Po przejściu do rezerwy w sierpniu 1921 roku zamieszkał w Warszawie przy ul. Natolińskiej 9 (ulica śródmiejska, pomiędzy ul. Koszykową a Aleją Wyzwolenia).

Zajmował się głównie grafiką książkową. W 1934 roku stworzył układ graficzny albumu Polskiej Agencji Telegraficznej, a w roku 1935 albumu na 10-lecie Polskich Linii Lotniczych „LOT”. Posługiwał się techniką fotomontażu.

W 1935 roku Malicki mieszkał w Warszawie przy ul. Zygmunta Glogera 1, na starej Ochocie, jadąc ul. Wawelską od Alei Niepodległości: ostatnia uliczka po prawo przed ul. Grójecką. Jest pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 5B-8).

Co ciekawe – Adolf Bohusz-Szyszko nigdy nie był zaprzysiężonym członkiem POW – dlatego Marian Malicki napisał w liście poparcia dla Bohusza-Szyszko, w czasie jego ubiegania się o Krzyż i Medal Niepodległości (1934-1935), że „pewnych formalności nie dokonał”.

Adolf Bohusz-Szyszko, oprócz Mariana Malickiego, za świadka jego służby w Polskiej Organizacji Wojskowej wskazał również Zygmunta Hempla (1894-1944) – urodzonego w Zagórzu pod Sosnowcem, syna Joachima Hempla, przemysłowca i senatora RP, związanego z Narodową Demokracją.

Starszy brat Zygmunta – Stanisław – był legionistą i peowiakiem oraz adiutantem Józefa Piłsudskiego.

Fot. 21. Kapitan Zygmunt Hempel (1894-1944);

źródło: portal „Myśl Konserwatywna”,

Internet - strona: myslkonerwatywna.pl

Zygmunt Hempel, podobnie jak Adolf Bohusz-Szyszko, studiował w Akademii Rolniczej w Dublanach. Jeszcze jako uczeń włączył się w działalność niepodległościową. – To najprawdopodobniej właśnie wtedy obydwaj poznali się w murach tej galicyjskiej uczelni w okresie zaborów.

Po wybuchu I Wojny Światowej Zygmunt Hempel wstąpił do Legionów Polskich.

Służył w Oddziale Wywiadowczym późniejszej I Brygady Legionów. W oddziale tym służyli też między innymi: kapitan Walery Sławek, najbliższy przyjaciel Józefa Piłsudskiego czy Stefan Starzyński, bohaterski prezydent Warszawy z września 1939 roku.

Po rozwiązaniu Oddziału Wywiadowczego latem 1915 roku, zaczął studia w Wyższej Szkole Rolniczej w Warszawie, ale w 1916 roku ponownie znalazł się w Legionach – 5. Pułku Piechoty I Brygady, słynnych „zuchowatych” – i wziął udział w największej bitwie Legionów: pod Kostiuchnówką.

Po kryzysie przysięgowym w sierpniu 1917 roku został internowany, szybko zbiegł jednak z niewoli i podjął działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej. W listopadzie 1918 roku wstąpił do powstającego Wojska Polskiego, rok później został mianowany kapitanem. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, a po jej zakończeniu przeszedł do rezerwy.

W latach 1934-1935 Zygmunt Hempel zajmował stanowisko komisarza rządowego dóbr wilanowskich.

Kapitan Zygmunt Hempel we wrześniu 1939 roku brał udział w obronie Warszawy, jako adiutant dowódcy 360. Pułku Piechoty. – Czterokrotnie ranny, w tym w głowę, stracił oko.

W czasie Powstania Warszawskiego Zygmunt Hempel pseudonim „Łukasz”, służąc w I Obwodzie „Radwan” (Śródmieście) Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej – 4. Rejon „Zagończyk” („Reguła”), został ciężko ranny podczas kierowania budową barykady na rogu Zielnej w pobliżu budynku PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej, ul. Zielna 39).

Zmarł w nocy z 4 na 5 sierpnia 1944 roku w szpitalu powstańczym. Pochowano go później w kwaterze powstańczej na cmentarzu Wolskim. Był dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i Virtuti Militari V klasy.

Żona Zygmunta – Zofia Hempel, w czasie I Wojny Światowej kurierka POW, odznaczona Krzyżem Walecznym i Krzyżem Niepodległości, żołnierz AK w Powstaniu Warszawskim – przeżyła wojnę.

Ciąg dalszy nastąpi … .

Grzegorz Kłos

Materiały źródłowe:

1) akta Krzyża i Medalu Niepodległości dot. Adolfa Szyszko-Bohusza, zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie („Wnioski odrzucone”),

2) akta o nadanie Krzyża Zasługi i akta osobowe kpt. rez. Mariana Malickiego, zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie,

3) Ziemowit Karłowicz, „Lublin 1918 - Polska Organizacja Wojskowa”, Internet - strona: http://teatrnn.pl,

4) Michał Jerzy Chromiński, „Działalność III/IX Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej (Siedlce) w latach 1914-1918 oraz jej wkład w powstanie i organizację 22 Siedleckiego Pułku Piechoty”,

5) Internet – strona: https://www.rp.pl/Rzecz-o-historii/308049901-Polska-Organizacja-Wojskowa---pierwsza-polska-armia-podziemna.html,

6) „Raport Polskiej Organizacji Wojskowej z 9 marca 1917 roku”, Centralne Archiwum Wojskowe,

7) Józef Krzepela, „Rody ziemiańskie XV i XVI wieku zestawione według dzielnic, w których były osiedlone”, Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem Józefa Filipowskiego, Kraków 1930,

8) Internet, „Strony o Wołyniu”: http://wfreehost.pl,

9) Internet – strona: https://prenumeruj.forumakademickie.pl/fa/2012/03/szkola-glowna-gospodarstwa-wiejskiego/

10) Internet – strona: http://www.passa.waw.pl/artykul/100-lat-szkoly-glownej-gospodarstwa-wiejskiego,2976?ref=1

11) Internet, Wikipedia – strona: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ksawery_Branicki_(przyrodnik),

12) Hugs S. Gibson, „Amerykanin w Warszawie. Niepodległa Rzeczpospolita oczami pierwszego ambasadora Stanów Zjednoczonych”, wybór tekstów i opracowanie: Vivian Hux Reed, M.B.B. Biskupski, Jochen Böchler, Jan-Roman Potocki, Wydawnictwo „Horyzont Znak”, 2017,

13) Internet – strona: https://pl.wikipedia.org/wiki/Marian_Jerzy_Malicki,

14) Artykuł „Kalendarium powstańcze – umarli 4 sierpień 1944”, „Gazeta Wyborcza”, 3 sierpnia 2004 r., Internet – strona: warszawa.wyborcza.pl,

15) Marek Gałęzowski, „Zygmunt Hempel »Łukasz«”, Instytut Pamięci Narodowej, Internet – adres: http://www.polska1918-89.pl/pdf/zygmunt-hempel-lukasz,4252.pdf,

16) Internet – strona Muzeum Powstania Warszawskiego: https://www.1944.pl („Powstańcze biogramy”),

17) Grzegorz Kłos, „Tajna Gwardia Józefa Piłsudskiego z Wilanowa i okolic”, „Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic”, Internet - strona: cawio.pl,

18) Internet, strona: https://sejm.gov.pl.

Patron honorowy