Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic » Tajna gwardia Józefa Piłsudskiego

Adolf Bogusz-Szyszko w dwudziestoleciu mieszka w majątkach Izbica i Tomaszgród w powiecie Sarny.

Tomaszgród leży na historycznych terenach Polesia Wołyńskiego – są to tereny płaskie, o dużych połaciach błot, łąk i lasów.

Przecinają je wpadające do rzeki Prypeci inne cieki wodne.

Spław był możliwy tylko w miesiącach wiosennych i jesiennych.

W okresie lata wody znacznie opadają.

Rzeki i jeziora były bardzo rybne. Były tu kiedyś duże siedliska bobrów.

Na terenach nizinnych, wzdłuż rzek, na grubych warstwach torfu ciągnęły się duże łąki. Łąki te Poleszucy (mieszkańcy Polesia) nazwali „hała” od miejscowego żargonu „czarny torf”.

Fot. 1. Typowa wieś poleska (Polesie Wołyńskie, lata 30-te ubiegłego wieku);

fot. ze zbiorów J. Szymańczyka;

źródło: Internet, portal „Wołyń naszych przodków” - strona: nawolyniu.pl;

Dużo terenów było bagnistych, bezludnych, o mokrym podłożu i piaszczystym dnie. Rosły na nich na wielu połaciach bujne trawy i karłowate drzewa. Z kolei na kępach rosło dużo żurawin. Pośród terenów nizinnych ciągnęły się połacie białego bagna przeplatanego gęstymi krzewami nazywanymi przez Poleszuków „draposztany” – „szarpacze spodni”. Tylko w powiecie sarneńskim było około 1200 kilometrów kwadratowych bezludnych obszarów bagiennych.

Fot. 2. Patrol Korpusu Ochrony Pogranicza na błotach Polesia Wołyńskiego

przy granicy polsko-radzieckiej;

data fot.: lipiec 1928 r.; sygn.: 1-W-1759-5; autor: brak danych;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Pierwotnie wieś Tomaszgród nosiła nazwę Sechy. Do II Wojny Światowej Tomaszgród wchodził w skład miejscowego majątku ziemskiego. Należał on niegdyś do posiadłości książąt Holszańskich-Dubrowickich (Dąbrowickich), a w II połowie XVIII wieku znajdował się w ręku Czetwertyńskich. Staraniem księcia Janusza Czetwertyńskiego miejscowość otrzymała w 1788 r. prawa miejskie (magdeburskie) i obecną nazwę.

Kolejnym władcą ziemi dąbrowickiej był hrabia Ignacy Plater. Południowa część jego majątku, w tym Tomaszgród, w formie wiana córki przeszła na zięcia. Ów nie interesował się majątkiem, przebywał często w miastach i wpadł w poważne długi. Około 1817 r. sprzedał majątek przybyłemu prawdopodobnie z Podlasia szlachcicowi Szyczewskiemu.

Fot. 3. Tartak w Tomaszgrodzie - robotnicy przy pracy;

data fot.: brak danych; sygn.: 1-G-1924; autor: P. Klurfajn;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Nowy właściciel majątku ziemskiego zbudował duży dwór, a przy nim w 1919 r. drewniany kościół pod wezwaniem świętego Stanisława Szczepanowskiego. Parafia Tomaszgród została wydzielona z parafii Olewsk, która po 1920 r. (po wojnie polsko-bolszewickiej) pozostała poza granicami państwa polskiego.

Majątek pozostał w rękach Szyczewskich do 1939 r.

Około 1902 r. zbudowano państwową kolei żelazną od stacji Kijów-Olewsk-Rokitno-Tomaszgród (stacja)-Klesów-Straszów-Sarny.

Po pewnym czasie zbudowano kolej żelazną od stacji kolejowej Tomaszgród-Lado-Jelno-Jeziory-Podpał. Tę zbudowano do eksploatacji drewna i siana.

Fot. 4. Klesów na Wołyniu - kamieniołomy granitu

Związku Celowego Powiatów Śląskich;

widok ogólny - widoczne tory do transportu urobku;

data fot.: 1934; sygn.: 1-G-1857-2; autor: brak danych;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Szyczewski podzielił swój majątek na dwóch synów. Syn Stanisław pozostał przy rodzicach. Otrzymał część zachodnią ze wsią Tomaszgród. Drugi syn, Józef, otrzymał część wschodnią.

Stanisław Szyczewski, będąc w starszym wieku, podzielił swój majątek na dwie części.

Część zachodnią dał córce Marii, która wyszła za mąż za Adolfa Bohusz-Szyszkę.

Zbudował jej dwór w pobliżu stacji kolejowej Tomaszgród i młyn parowy. Młyn ten dzierżawił Josiowi Negel. Synowi Kazimierzowi pozostawił część wschodnią z dworem i młynem wodnym, który także wydzierżawił Josiowi Negel. Córka Wiktoria wyszła za Suzina i zamieszkała w Warszawie. Ponownie wyszła za mąż za generała Kędzierskiego w Poznaniu.

Wiemy, że Adolf Bohusz-Szyszko w latach 1934-1935, mieszkał w majątku Izbica w gminie Klesów – Według danych z 1938 r. była to nieruchomość jego żony Marii (w niektórych źródłach występuje jako Maria Bogusz-Szyszko). W tym okresie podaje równocześnie swój adres do korespondencji w Tomaszgrodzie, także położonym w gminie Klesów.

W miejscowym środowisku utrwalił się przekaz, że Bohusz-Szyszko przez kilka kadencji był senatorem, co jednak nie znalazło potwierdzenia w materiałach źródłowych.

Zapamiętano też, że miał samochód, co na owe czasy było oznaką luksusu i prestiżu społecznego.

Ta z kolei informacja okazała się prawdziwa – faktycznie Adolf Bohusz-Szyszko posiadał automobil.

Fot. 5. Obwieszczenie Starosty Powiatowego Sarneńskiego

z 30 listopada 1936 r. w sprawie kolejności dostarczania

środków przewozowych na rzecz wojska w czasie pokoju;

źródło: Wołyński Dziennik Wojewódzki, Nr 33, Łuck, 14 grudnia 1936 r.;

poz. 3 - widoczne nazwisko Adolfa Bohusz-Szyszko

Wtedy jest właścicielem samochodu osobowego dla 4-5 pasażerów, który jest przewidziany (w razie potrzeby) do czasowego oddania dla wojska w ramach tak zwanych świadczeń rzeczowych. Zresztą podobny obowiązek był też nałożony na jego szwagra Kazimierza Szyczewskiego, który oprócz samochodu musiał dostarczyć jeszcze dwuosobowy motocykl z wózkiem.

W 1936 r. Bohusz-Szyszko na stałe mieszka już w majątku stanowiącym wiano żony Marii z Szyczewskich – czyli w Tomaszgrodzie.

Tam jeździ samochodem osobowym o numerze rejestracyjnym WŁ - 70565, który dalej ma służyć do celów wojskowych w stanach wyższej konieczności (mobilizacja, wojna, ćwiczenia wojskowe).

Zastanawiające jest dlaczego Adolf Bohusz-Szyszko, potomek litewskiej szlachty herbu „Odyniec”, w dwudziestoleciu międzywojennym mieszka na Polesiu Wołyńskim, z dala od rodzinnych stron.

Co do tego, że miał korzenie szlacheckie nie wątpliwości. Adolf Bohusz-Szyszko urodził się w 1892 r. w Równem.

Zarówno pisownia nazwiska „Bohusz”, jak i „Bohusz-Szyszko” na Wołyniu i Polesiu Wołyńskim występuje również odpowiednio w brzmieniu „Bogusz” i „Bogusz-Szyszko”.

W lipcu 1938 r. w Sarnach odbył się wielki zjazd szlachty zagrodowej i Polaków kresowych, w którym udział wzięło przeszło 2000 osób. Adolf Bogusz-Szyszko (ten sam Adolf Bohusz-Szyszko będący bohaterem naszego artykułu) jest wtedy wybrany na jednego z trzech wiceprezesów Zarządu Powiatowego Koła Szlachty Zagrodowej i Polaków Kresowych.

Fot. 6. Artykuł „Wielki zjazd szlachty zagrodowej w Sarnach”;

źródło: „Kurier Wołyński”, Nr 24-25 (84-85), Łuck, 4 lipca 1938 r.;

Internet, portal Bibioteki Narodowej pn. „POLONA”, strona: polona.pl

Nazwisko jego żony Marii (tak jak było wcześniej mówione) również występuje w formie „Bogusz-Szyszko”. To świadczy o tym, że istniejące na tym terenie nazwiska „Bogusz” i „Bohusz” są tożsame i występują zamiennie. Bogusz (Bohusz, Bogusław) posiada wielowiekową etymologię i w wolny tłumaczeniu znaczy tyle co „wielbiący Boga” (Bogodar, Boguchwał, Bogdan, Chwalibog).

Na terenie międzywojennego województwa wołyńskiego mieszkało wielu właścicieli majątków ziemskich o nazwisku „Bogusz” – byli to (stan na 1938 r.):

- Zofia Bogusz (majątek Dołhoszyje – powiat Dubno, gmina Malin),

- Maria Bogusz-Szyszko (majątki Izbica i Tomaszgród – powiat Sarny, gmina Klesów),

- Józef Bogusz (majątek Japołoć – powiat Kostopol, gmina Stydyń),

- Józef Bogusz (majątek Karajewicze-część – powiat i gmina Równe),

- Józef Bogusz (majątek Satyjów – powiat Dubno, gmina Warkowicze),

- Marcin Bogusz (majątek Zarzyck, Karajewicze, Janówka, Józefów, Humienniki – powiat Równe, gmina Dziatkowicze).

Biorąc pod uwagę, że Adolf Bohusz-Szyszko urodził się w Równem, można sądzić, że posiada związki rodzinne z Józefem Boguszem (z powiatu kostopolskiego lub rówieńskiego) lub Marcinem Boguszem (z powiatu rówieńskiego).

Z herbarza wydanego w 1859 r. dowiadujemy się, że Bohuszowie herbu „Odyniec” są w Brześciu Litewskim. Mieli się przenieść z województwa kijowskiego na Litwę (dzisiaj byśmy powiedzieli: z Ukrainy na Litwę). Już na Litwie żył Hieronim Kazimierz Bohusz z Towska (horodniczy kowieński), Stefan Bohusz, cześnik okmiński i sędzia grodzki witebski.

Linia Bohuszów herbu „Odyniec” z czasem rozrosła się.

W 1638 r. Aleksander Bohusz, syn Hulkiewicza Bohusza (miecznika mińskiego), miał swoją chorągiew wołoską na etacie („kompucie”) wojska Olszackiego z Czarneckim.

Z kolei Andrzej i Michał Bohusz w roku 1700 pod Olkinikami na zjeździe walnym obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego podpisywali się, że jeden przybywa z powiatu kowieńskiego, a drugi z województwa mińskiego.

Niejaki Dominik Bohusz w 1769 r. był oboźnym wilkomierskim.

Michał Ksawery Bohusz był kantorem wileńskim, a Ignacy Bohusz, miecznik wileński, był w 1778 r. posłem na sejm w Warszawie z województwa smoleńskiego.

Ponadto Józef Bohusz był starostą lubeckim, a Władysław Bohusz – krajczym starodubowskim. Historia zna też Adama Bohusza, koniuszego wilkomierskiego (1792), oraz Aleksandra Bohusza – regenta ziemskiego bielskiego (1793).

Fot. 7. Poleszuki (mieszkańcy Polesia Wołyńskiego) - dwa pokolenia;

data fot.: okres dwudziestolecia międzywojennego;

fot. ze zbiorów J. Szymańczyka;

źródło: Internet, portal „Wołyń naszych przodków” - strona: nawolyniu.pl

Horodniczy (gorodniczy) – urząd ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV w. Horodniczy zajmował się zaopatrywaniem i utrzymywaniem niektórych zamków i miast na Litwie. Do jego kompetencji należało czuwanie nad stanem fortyfikacji zamku, zarządzanie kluczami do twierdzy, dbałość o bezpieczeństwo przeciwpożarowe oraz dowodzenie powoływaną w razie potrzeby strażą mieszczańską.

Oboźny – w dawnym wojsku polskim wyższy rangą oficer, a jednocześnie urzędnik centralny (królewski). Jako członek sztabu, był mianowany przez hetmana, a od 1776 r. przez króla. W czasie marszu wyszukiwał odpowiednie miejsce na obozowisko, nadzorował zakładanie, urządzanie, a następnie zwijanie obozu. Dowodził taborem, pilnował porządku w obozie oraz w trakcie marszu, prowadził własny wywiad i zwalczał wywiad nieprzyjaciela. Od XVII wieku kierował także żandarmerią wojskową.

Miecznik – urzędnik dworski zawiadujący zbrojownią panującego. Miecznicy stali się z czasem niskimi w hierarchii urzędnikami ziemskimi.

Krajczy – urzędnik dworski pierwotnie mający obowiązek krajania potraw na stół królewski oraz ich próbowania i podawania, potem tytuł honorowy. Krajczy był pomocnikiem stolnika pomagającym mu w zastawianiu stołu.

Koniuszy – zarządca stadnin i stajni na dworach królewskich i magnackich. Ten funkcyjny tytuł dworski przekształca się z czasem w tytuł honorowy.

Na Litwie 8 km od Turgieli, przy szosie do Rudaminy i Wilna, leży wieś Baguśiai (Bogusze), zapewne związana z rodem Boguszów.

Wieś jest znana też z tego, że 17 lipca 1944 r. na jej terenie oddziały NKWD rozbroiły i aresztowały dowódców polskich jednostek partyzanckich Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej, zaproszonych na rozmowy w sprawie ustalenia zasad współpracy.

Boguszowie z Wołynia i z Litwy biorą czynny udział w Powstaniu Styczniowym (1863-1864).

Niejaki Józef Bogusz, obywatel z Wołynia w powiecie dubieńskim, w czasie bitwy pod Pieskową Skałą zginął bez śladu.

Ksiądz Anton Bogusz Wikienćiew (lat 82) z guberni kowieńskiej został zesłany w głąb Rosji (miasto Tobolsk, Syberia). Zmarł w 1871 r.

Z kolei ksiądz Augustyn Bogusz, duchowny katolicki, został zesłany w 1866 r. z guberni mińskiej także do Tobolska.

Natomiast Jan Bohusz został zesłany z Litwy na zamieszkanie w Rosji, ukazem z 10 (22) grudnia 1865 r.

Jego majątki Bohusze i Nowina Borowa w powiecie bielskim zostały przymusowo sprzedane.

Jan Bohusz to z całą pewnością potomek wymienionego wyżej Aleksandra Bohusza – regenta ziemskiego bielskiego (1793).

Ród Boguszów herbu „Odyniec” żył na Litwie jeszcze w XIX w. – posiadali folwark Kamieliszki (1905) w parafii dubińskiej.

Mieszkali też w samym Wilnie (1835-1902).

Dubinki (po litewsku: Dubingiai), w okolicach których znajdował się folwark Kamieliszki, są położone 50 km na północny-wschód od Wilna.

Z Mińska Litewskiego pochodził też przedwojenny generał brygady Jakub Bohusz-Szyszko herbu „Odyniec” (1855-1942).

Jego syn Zygmunt Bohusz-Szyszko herbu „Odyniec” (1893-1982) był generałem dywizji Wojska Polskiego i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych na Uchodźctwie w latach 1976-1980.

Należy dodać, że na Litwie i Wołyniu byli również Bohusze z innych linii rodowych. Na przykład Michajło Bohusz Bohowitynowicz (częściej zwany po prostu Bohuszem) herbu Korczak (Pelikan?) mieszkał na Litwie, a podobnie jak inni Bohusze wywodził się z Wołynia. Był blisko związany z Aleksandrem Jagiellończykiem i Zygmuntem I Starym. Posiadał liczne dobra na Litwie, Wołyniu i Podlasiu.

Zebrane informacje wskazują na to, że Adolf Bohusz-Szyszko mógł być potomkiem prastarej szlachty wołyńskiej.

Status społeczny jego rodziny pozwolił na wykształcenie go w najlepszych szkołach (szkoła średnia w Kijowie /uk. 1912/, Akademia Rolnicza w Dublanach k./Lwowa /1912-1914/, Wyższa Szkoła Rolnicza w Warszawie /1917-1918/).

Raczej nie był związany z emigracją litewską osiadłą na Wołyniu w wyniku represji po Powstaniu Styczniowym, tak jak to miało miejsce w przypadku szlachty zaściankowej wygnanej z Litwy przez Cara po 1863 r. W dwóch wsiach na terenie gminy Klesów – Lado i Tatynne – osiedli właśnie tacy litewscy szlachcice prześladowani przez Moskali. Według stanu na 1938 r. w 97 rodzinach mieszkało tam 521 osób.

Wówczas dziedzic Józef Szyczewski (dziadek Marii Bohusz-Szyszko, żony Adolfa) nadał przybyłej drobnej szlachcie długoterminowe dzierżawy, pobierając niewielkie czynsze dzierżawne i dając przywilej pasania bydła w lasach należących do jego majątku.

To ostatnie prawo było dla Litwinów niezwykle ważne, bo ziemia w północnej części powiatu sarneńskiego to stuprocentowe Polesie z nieurodzajnymi piaszczystymi gruntami, opasanymi moczarami i zalewiskami rzek Horyń i Słucz.

Mieszkali tam między innymi Łabędzcy, Grabowscy, Kozińscy czy Lechowie.

Adolf Bohusz-Szyszko po powrocie w 1921 r. na Wołyń z wojny polsko-bolszewickiej organizuje życie lokalnej społeczności i samorządu.

Fot. 8 Adolf Bohusz-Szyszko (1892-po 1939 r.);

źródło: Internet - strona: https://bs.sejm.gov.pl

Kandyduje do władz lokalnych, gdzie aż do wybuchu II wojny światowej zajmuje kolejne stanowiska. – W samorządzie jest członkiem Sejmiku i Wydziału Powiatowego, Rady Gminnej i Zarządu Gminnego, prezesem Okręgowego Towarzystwa Organizacji i Kółek Rolniczych, prezesem Związku Młodzieży Wiejskiej w powiecie sarneńskim, radcą Wołyńskiej Izby Rolniczej (od 1934 r. przewodniczącym Komisji Rewizyjnej), a od 1932 r. prezesem Wojewódzkiego Towarzystwa Organizacji i Kółek Rolniczych w Łucku.

Ponadto od 1928 r. piastuje stanowisko prezesa powiatowego organizacji politycznej „Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem”, a od 1931 r. jest prezesem władz powiatowych Związku Strzeleckiego.

Adolf Bohusz-Szyszko jest działaczem OZN, czyli Obozu Zjednoczenia Narodowego, potocznie nazywanego „Ozonem”.

„Ozon”, związany ze środowiskami sanacyjnymi, był organizacją polityczną utworzoną w lutym 1937 r. na apel marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego.

Z założenia celem organizacji było w szczególności wzmocnienie obronności państwa i eksponowanie roli armii oraz Rydza-Śmigłego, jako następcy marszałka Józefa Piłsudskiego.

Fot. 9. Sala Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie podczas obrad;

data fot.: wrzesień 1938; sygn.: 1-A-923; autor: brak danych;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl;

w Sejmie wówczas nie ma Adolfa Bohusz-Szyszko

- zostanie posłem dopiero w listopadzie 1938 roku

Bohusz-Szyszko do Sejmu w 1938 r. startował w Okręgu Wyborczym nr 58 w Sarnach. W sejmie należał do Klubu OZN, więc można mniemać, że do parlamentu kandydował z list tej partii. Piastował funkcję zastępcy przewodniczącego sejmowej Komisji Rolnej.

Za swoją działalność społeczną został w dwudziestoleciu międzywojennym odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta (1929) i Złotym Krzyżem Zasługi.

Fot. 10. Strażnica Nr 96 Korpusu Ochrony Pogranicza w Korcu na Wołyniu

- na zdjęciu widać przed strażnicą żołnierzy ludność cywilną;

data fot.: brak danych (dwudziestolecie międzywojenne);

sygn.: 1-W-1767; autor: brak danych;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Pierwszego września 1939 roku Niemcy atakują Polskę – wybucha II wojna światowa. Adolf Bohusz-Szyszko (lat 45), rolnik, zamieszkały w Tomaszgrodzie (powiat Sarny, województwo wołyńskie) od jesieni 1938 r. jest posłem na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej kadencji 1938-1943 (faktycznie: 1938-1939).

Siedemnastego września Rosja Radziecka dokonuje agresji na Polskę. Pierwsi jeńcy polscy zostają wzięci do niewoli już podczas ataku Armii Czerwonej na strażnice graniczne przed świtem 17 września 1939 r.

Fot. 11. Polscy żołnierze-jeńcy wojenni konwojowani przez Armię Czerwoną

do kolejowych punktów załadunku za granicą polsko-sowiecką;

data fot.: wrzesień 1939 r.;

źródło: Wikipedia, Internet, strona: https://pl.wikipedia.org

Granicę wschodnią Rzeczypospolitej Polskiej w województwie wołyńskim po zakończeniu mobilizacji (koniec sierpnia 1939 r.) ochraniały dwa pułki Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP): „Zdołbudów” ppłk Władysława Węgrzynowskiego oraz „Sarny”, którym dowodził doświadczony ppłk Nikodem Sulik. Pułk KOP „Sarny” ochraniał 176,9 km granicy Polski ze Związkiem Radzieckim na północnym Wołyniu.

Fot. 12. Żołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza na granicy

polsko-radzieckiej podczas spotkania z patrolem sowieckim;

data fot.: brak danych (dwudziestolecie międzywojenne);

sygn.: 1-W-1760-3; autor: brak danych;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Na Odcinku Umocnionym „Sarny” wybudowano 207 nowoczesnych żelbetonowych schronów, obsadzonych właśnie przez pułk KOP „Sarny”.

Dowódca pułku KOP „Sarny” 13 września 1939 r. otrzymał telegram aby z rozkazu szefa Sztabu Naczelnego Wodza wycofać z fortyfikacji uzbrojenie i żołnierzy oraz ewakuować na przedmieście rumuńskie.

Zdemontowaną broń ciężką i zapasy amunicji zwożono na stacje kolejowe w Sarnach i Niemowiczach.

Jest wieczór 16 września 1939 r. – polskie transporty kolejowe pułku KOP „Sarny” są gotowe do odjazdu, gdy nagle nadlatują z zachodu niemieckie samoloty Luftwaffe i bombardują stację kolejową w Równem i ruch kolejowy od Sarn na południe w kierunku granicy z Rumunią zostaje wstrzymany.

Fot. 13. Spotkanie żołnierzy Wehrmahtu i Armii Czerwonej

na wschód od Brześcia nad Bugiem; data fot.: 20 września 1939 r.;

źródło: Wikipedia, Internet, strona: https://pl.wikipedia.org;

w pierwszym rzędzie: dwaj żołnierze w jasnych mundurach i furażerkach

to Niemcy (stoją do siebie frontem), a w czapkach z daszkiem

i gwiazdą to Rosjanie; czerwonoarmistami są też pozostali żołnierze

- w hełmofonach i furażerkach z gwiazdą

Gdy 17 września 1939 r. dowódca KOP „Sarny” otrzymuje informacje o rozpoczęciu agresji Związku Sowieckiego na Rzeczpospolitą, nakazuje rozładować transporty i ponownie obsadzić umocnienia. Żołnierze KOP-u, mimo tym razem sowieckich nalotów ze wchodu, ponownie zajmują umocnienia i przygotowują się do ich obrony przed Sowietami.

Fot. 14. Ćwiczenia żołnierze Korpusu Ochrony Pogranicza

w walce na bagnety; data fot.: październik 1934 r.;

sygn.: 1-W-1758; autor: brak danych;

zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji

źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, strona: https://audiovis.nac.gov.pl

Atak Rosjan jest zaskoczeniem dla wszystkich.

Wschodnia granica administracyjna powiatu sarneńskiego, na terenie którego leży Tomaszgród, była jednocześnie granicą państwową II Rzeczypospolitej i Związku Radzieckiego.

Stąd Sowieci po 17 września najpierw wchodzili na te tereny.

Los Polaków był tragiczny. W pierwszej kolejności NKWD, czyli Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (w latach 1917-1946), brało do niewoli żołnierzy, policjantów, strażników więziennych czy przedstawicieli arystokracji (książęta, hrabiowie) i ziemiaństwa.

Nazwa „NKWD” stała się synonimem wszelkich zbrodni dokonanych przez Sowietów. Komisariat był głównym narzędziem w rękach władz radzieckich, który posłużył do ogromnych represji między innymi w stosunku do obywateli polskich. Organy NKWD były wykonawcą zbrodni katyńskiej.

Rosjanie okrutnie postąpili z rodziną Szyczewskich. Stryjeczny brat Marii Bohusz-Szyszko i jednocześnie sąsiad w Tomaszgrodzie, który otrzymał część majątku po podziale – Władysław Szyczewski, syn Józefa i Władysławy z domu Peretiatkowicz, żonaty z Haliną z domu Dmochowską – został aresztowany przez NKWD na jesieni 1939 r. i ślad po nim zaginął.

Miał troje dzieci: Annę (ur. 1918 r.), Waldemara (ur. 1923 r.) i Zofię (ur. 1926 r.).

Żona Halina z dziećmi została zesłana do Kazachstanu, skąd po wojnie wróciły do Polski (jedna z córek mieszkała w Szczecinie, a druga w Gdyni).

Syn Waldemar zaciągnął się w 1942 r. do Armii gen. Władysława Andersa. Był ciężko ranny pod Monte Cassino, a po wojnie osiedlił się w Anglii. Żona Halina zmarła w Polsce w 1962 r.

Wiemy też, że z osady Tomaszgród Sowieci zesłali na Sybir tamtejszych leśników: Aleksandra Tabakowskiego i Daniła Rosołowa, zapewne wraz z rodzinami.

Adolf Bohusz-Szyszko w chwili wybuchu wojny nadal mieszka w Tomaszgrodzie.

Wiadomo, że Adolfowi Bohuszowi-Szyszko po 1 września 1939 r. udaje się wydostać z Tomaszgrodu.

Być może zmierza szlakiem wojskowym w kierunku Rumunii.

Najprawdopodobniej towarzyszy mu rodzina.

Ostatnie znane miejsce gdzie zatrzymał się Adolf Bohusz-Szyszko to Kutkowce w powiecie tarnopolskim (przed wojną tereny II Rzeczypospolitej, obecnie: Ukraina).

Kutkowce leżały wówczas w okolicach Tarnopola. Obecnie są jedną z dzielnic tego miasta.

Z Kutkowców do granicy polsko-rumuńskiej jest już tylko ponad 100 kilometrów.

Dlaczego właśnie tam ? – Poszukiwania nie wykazały żeby bohater naszego opowiadania w Kutkowcach miał jakąś rodzinę.

W Kutkowcach znał natomiast Wasyla Bolucha.

Fot. 15. Wasyl Boluch (1889-1955);

źródło: Wikipedia, Internet, strona: https://pl.wikipedia.org

Wasyl Boluch (1889-1955) to ukraiński poseł na Sejm II Rzeczypolitej Polskiej IV i V Kadencji w latach 1935-1939, który urodził się właśnie w Kutkowcach.

W latach 1910-1911 i 1914-1918 Boluch służył w stopniu porucznika w armii austriackiej, a w latach 1918-1920 w stopniu kapitana w armii ukraińskiej.

Do 1919 r. był nawet komendantem Tarnopola i organizatorem milicji ukraińskiej.

W II RP Wasyl Boluch piastował funkcje: prezesa czytelni pism „Proswita” i „Silśkoho Hospodaria” w Kutkowcach, Przewodniczącego Ukraińskiego Stowarzyszenia Kupców i Przemysłowców, członka Rady Nadzorczej Ukraińskiego Banku w Tarnopolu i wojewódzkiej Rady Fundancji Pracy.

Był też sekretarzem powiatowym komitetu UNDO (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne) – ukraińskiej partii istniejącej w latach 1925-1939.

Adolf Bohusz-Szyszko znał się z Wasylem Boluchem z ław sejmowych. Tak jak było mówione, Bohusz-Szyszko w sejmie V Kadencji (1938-1939) był zastępcą przewodniczącego Komisji Rolnej. Boluch z kolei był członkiem tej komisji.

Sejm V Kadencji zebrał się po raz ostatni na nadzwyczajnej sesji tuż po wybuchu II wojny światowej – 2 września 1939 r.

W posiedzeniu nie wziął udziału Adolf Bohusz-Szyszko.

Nic więcej nie wiadomo co do jego dalszych losów.

Grzegorz Kłos

Materiały źródłowe:

1) akta Krzyża i Medalu Niepodległości dot. Adolfa Szyszko-Bohusza, zbiory Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie („Wnioski odrzucone”),

2) Internet, portal Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej - strona: https://bs.sejm.gov.pl,

3) Wikipedia - Internet, strona https://pl.wikipedia.org,

4) Internet, portal „Od czasu do czasu”, Daniel Paczkowski, „Coś o Tomaszgrodzie”, 8 listopada 2009 r., za Henryk Garbowski, „Urok Wołynia i czar Polesia”, Wydawnictwo von Boroviecky, 2003,

5) Jarosław Rokicki, „Majątki województwa wołyńskiego potwierdzone do 1938 r.”, Internet, strona: http://jaroslawrokicki.com,

6) „Wołyński Dziennik Wojewódzki”, Nr 4, Łuck, 5 marca 1934 r., źródło: Internet, Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, strona https://jbc.bj.uj.edu.pl,

7) Artykuł „W imieniu kilkuset Polaków”, „Kurier Wołyński, Łuck, Nr 21-81 z 6 czerwca 1938 r., str. 2, Internet, portal Biblioteki Narodowej pn. „POLONA”, strona: polona.pl,

8) Artykuł „Wielki zjazd szlachty zagrodowej w Sarnach”, „Kurier Wołyński, Łuck, Nr 24-25 (84-85) z 4 lipca 1938 r., str. 6, Internet, portal Biblioteki Narodowej pn. „POLONA”, strona: polona.pl,

9) Internet, portal „Europa w rodzinie. Ziemiaństwo polskie w XX wieku”, strona: http://ziemianie.pamiec.pl,

10) Beata Raszewska-Żurek, „Kształtowanie się nazwisk równych imionom w Polsce (wiek XIII-XVI)”, Warszawa 2006,

11) Internet, portal „Metryki Wołyń”, strona http://wolyn-metryki.pl,

12) „Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S. J. powiększony dodatkami późniejszych autorów, rękopismów, dowodów urzędowych”, wydany przez Jana Nep. Bobrowicza, tom II, Lipsk, 1859,

13) Internet, portal „Genealogia Polaków. Program odtwarzania tożsamości Rzeczpospolitej”, strona: https://genealogia.okiem.pl,

14) Tomasz Krzywicki, „Litwa. Przewodnik”, wydanie I, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2005,

15) Internet, portal: https://encyklopedia.pwn.pl,

16) Internet, strona: https://forum.vgd.ru/post/406/83143/p2388080.htm,

17) Michał Sierba, „Dobra Orla przed przejęciem ich przez Radziwiłłów birżańskich”, Uniwersytet Łódzki, 2013,

18) Grzegorz Kała, „Obóz Zjednoczenia Narodowego w wyborach do Sejmu i Senatu w 1938 r.”, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2015,

19) Albin Głowacki, „Jeńcy września w niewoli sowieckiej w 1939 r. przed zagładą”, praca pod kierunkiem Marka Tarczyńskiego pt. „W przeddzień zbrodni katyńskiej, Agresja sowiecka 17 września 1939 r.”, Niezależny Komitet Historyczny Badania Zbrodni Katyńskiej, Polska Fundacja Katyńska”, Warszawa 1999,

20) Wojciech Włodarkiewicz, artykuł „Straż wschodniej granicy”, „Polska Zbrojna”, numer okazyjny, Warszawa, 17 września 2017 r.,

21) Paweł Stachnik, artykuł „17 września 1939. Nierówna walka na Kresach”, 25 września 2017 r., Internet, czasopismo „Wpis”, wyd. Biały Kruk Sp. z o.o., Kraków 2017,

22) Internet, portal „Strony o Wołyniu”, strona: www.wolyn.freehost.pl.

Patron honorowy