„Cyfrowe Archiwum Wilanowa i Okolic” podczas czerwcowej wyprawy krajoznawczej po terenie Ojcowskiego Parku Narodowego odnalazło ślady panowania w tamtych stronach rodziny Wielopolskich – właścicieli Obór koło Konstancina i zamku
w Pieskowej Skale pod Krakowem.
Fot. 1. Rycina: Pieskowa Skała od strony Ojcowa, data: 1787, autor: Zygmunt Vogel,
źródło: Internet - strona: zamkipolskie.com
Ta gałąź Wielopolskich, o których mowa, to linia klęczańska. – Nazwa rodu pochodzi od wsi Klęczany (współcześnie powiat gorlicki, woj. małopolskie). Akt z 1519 r. wspomina o Janie Wielopolskim de Klęczany (zm. 1525) – właścicielu miejscowości.
Fot. 2. Herb rodu Wielopolskich - „Starykoń”,
źródło: Internet - strona: https://pl.wikipedia.org
Ów Jan, w latach 1476-1505 burgrabia zamku krakowskiego, kupił w 1473 r. urząd bachmistrza, czyli urzędnika sprawującego zarząd techniczny w kopalni soli, w Bochni. Stąd przylgnął do niego przydomek Bochnar. Jan Bochnar Wielopolski stał się zamożnym człowiekiem. Część zgromadzonych zapasów gotówki inwestował
w zakup ziemi.
Fot. 3. Zamek w Pieskowej Skale od strony Ojcowa,
data: 28 czerwca 2017 r., autor: Grzegorz Kłos.
Jeden z jego wnuków – Jan (zm. 1592), w młodości dworzanin króla Zygmunta Augusta, dalej pomnażał majątek – swe dochody powiększył przez utrzymywanie papierni w pobliżu Lublina i przez obroty handlowe z Węgrami.
Informacja o pomyśle budowy papierni w Lubelskiem jest nie bez znaczenia w kontekście później lokalizacji innej papierni na terenie dóbr oborskich w czasach Hieronima Wielopolskiego (XVIII wiek), Pana na Oborach i Pieskowej Skale.
Nadwyżki gotówki Jan pożyczał szlachcie, a w razie niewypłacalności dłużników przejmował posiadłości.
Synowie tego ostatniego Jana z linii klęczańskiej, to już zamożni ludzie, właściciele majątków w województwie krakowskim,
o wysokiej pozycji społecznej (byli urzędnikami ziemskimi).
Fot. 4. Rycina: widok zamku w Pieskowej Skale od strony zachodniej, data: 1787,
autor: Zygmunt Vogel, źródło: Internet - strona: www.pinakoteka.zascianek.pl
Pieskową Skałę kupuje natomiast Jan Wielopolski (zm. 1668), syn Kaspra Wielopolskiego (zm. 1636).
Ten kolejny Jan dysponował już niezłym majątkiem odziedziczonym po ojcu. Mając wysoki status społeczny wszedł
w środowisko dworu królewskiego za Władysława IV.
Wielkim jego sukcesem było otrzymanie w 1649 r. zarządu żup solnych wielickich i bocheńskich.
Niewątpliwie dobrze wykorzystał wszystkie możliwości bogacenia się z „z soli” i „z roli” (otrzymał nadania starostw nowotarskiego i warszawskiego).
Wszystkie te dochody ułatwiły mu nabywanie nowych posiadłości.
Zakupił między innymi Pieskową Skałę.
Fot. 5. Pocztówka z lat 30-tych XX wieku: Pieskowa Skała z lotu ptaka,
źródło: Internet - strona: zamkipolskie.com
Ciekawym przejawem jego ekspansji majątkowej było utworzenie nowego centrum dóbr w pobliżu Warszawy. Oprócz starostwa warszawskiego posiadanego dożywotnio, miał tam (jako swą dziedziczną własność) dobra Obory w województwie mazowieckim.
Panowanie rodu Wielopolskich na zamku w Pieskowej Skale zaczyna się w roku 1656, kiedy Jan Wielopolski, syna Kaspra, starosta i wojewoda krakowski, otrzymał od cesarza rzymskiego Ferdynanda III przywilej używania tytułu hrabiego (tytuł dziedziczny) na Pieskowej Skale.
Jan Wielopolski u schyłku rządów Jana Kazimierza związał się
z grupą dygnitarzy, pod wodzą niejakiego Jana Sobieskiego herbu Janina – w rzeczy samej: późniejszego Króla Jana III Sobieskiego (od 21 maja 1674 r.).
Fot. 6. Zamek w Pieskowej Skale (widok w stronę Ojcowa), w oddali "Maczuga Herkulesa", data: 28 czerwca 2017 r., autor: Grzegorz Kłos (CAWIO).
Ciekawego wywiadu udzielił nam w trakcie pobytu w Pieskowej Skale Pan Olgierd Mikołajski, Kustosz Zamku Pieskowa Skała – Oddziale Zamku Królewskiego na Wawelu.
Oto on:
Film 1. Wywiad dla portalu CAWIO z Panem Olgierdem Mikołajskim, Kustoszem Zamku Pieskowa Skała, Pieskowa Skała, 28 czerwca 2017 r., autor: Grzegorz Kłos
Jedynym synem Jana Wielopolskiego (zm. 1688) był nie inaczej jak znów potomek o imieniu Jan.
Ten Jan Wielopolski, po elekcji Jana Sobieskiego, stał się sojusznikiem dworu i bliskim współpracownikiem Króla Jana III Sobieskiego, co w efekcie przyniosło spore profity – nominacje na: podkanclerza (1677 r.), a potem kanclerza koronnego (1678 r.).
Związki z domem królewskim umocniło ponadto małżeństwo nowego kanclerza Jana Wielopolskiego z siostrą królowej Marii Kazimiery (Marysieńki), żony króla Jana III Sobieskiego – Marią Anną de la Grange d’Arquien.
Jan Wielopolski właśnie z żoną Marią Anną korzystał na przykład z usług wybitnego architekta Tylmana z Gameren, który jest prawdopodobnie twórcą istniejącego do dziś dworu w Oborach (zbudowany w latach 1681-1688 r.), a także wykonawcą projektu rozplanowania Wielopola, warszawskiej jurydyki Wielopolskich – czyli osady obok miasta królewskiego Warszawy z przyjętą nazwą od nazwiska właścicieli. Jurydyka została założona w 1693 roku.
Fot. 7. Dwór w Oborach, gmina Konstancin-Jeziorna, powiat piaseczyński,
źródło: Internet - BIP. Powiat Piaseczyński,
strona: http://pias.cms-reg2.maxus.com.pl
Obecnie obszar jej znajduje się w granicach dzielnic Śródmieście i Wola – została zlokalizowana na przedłużeniu ul. Senatorskiej i znajdowała się w obrębie ulic: Elektoralnej, Żabiej, Granicznej, Grzybowskiej i Ciepłej.
Z założenia jurydyka Wielopolskich miała skupiać najzamożniejszą szlachtę przebywającą okresowo w stolicy przy okazji elekcji i sejmu.
Ostatni z wymienionych Jan Wielopolski z małżeństwa z drugą żoną, Krystyną Komorowską, miał syna Franciszka (zm. 1732), który początkowo był wojewodę sieradzkim, a następnie wojewodą i generałem krakowskim.
Franciszek Wielopolski był dwukrotnie żonaty. – Z drugiego małżeństwa z Anną z Lubomirskich miał trzech synów, spośród których jeden z nich – właśnie Hieronim – po śmierci ojca odziedziczył podwarszawskie dobra klucza oborskiego z siedzibą
w Oborach i zamek w Pieskowej Skale.
Fot. 8. Dwór w Oborach na mapie z I poł. XIX wieku,
źródło:Topografičeskaâ karta Carstva
Pol'skago = Topograficzna karta Królestwa Polskiego = Carte topographique
du Royaume de Pologne, data: ok. 1839 r., źródło: Internet – Repozytorium
Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl
Hieronim Wielopolski (zm. 1779) szczególnie upodobał sobie zamek w Pieskowej Skale przebywając w nim często na polowaniach, a później przemienił go na swoją stałą rezydencję.
Fot. 9. Zamek w Pieskowej Skale od strony Ojcowa,
data: 28 czerwca 2017 r., autor: Grzegorz Kłos.
Hieronim Wielopolski, koniuszy koronny, a od 1768 r. starosta krakowski, ożenił się z Urszulą Potocką, starościanką trembowelską. Początkowo stałą siedzibę miał w Oborach pod Warszawą. Później,
za Stanisława Augusta, odsunąwszy się od dworu królewskiego,
Hieronim Wielopolski przeniósł się do zamku w Pieskowej Skale.
Stąd, dzięki rodowi Wielopolskich, Urzecze i Małopolskę łączy tak wiele.
Około 1760 roku Hieronim odrestaurował i wyremontował zamek oraz urządził w nim teatr, a w zasadzie urządziła go jego żona Urszula, która w nim się lubowała. Małżeństwo Hieronima Wielopolskiego z Urszulą Potocką (1725-1806) pozostało bezpotomne.
Co ciekawe, Hieronim Wielopolski wydzierżawił młyn pod manufakturę papierniczą w dobrach oborskich baronowi Janowi Kurtzowi, austriackiemu aktorowi, który być może grywał w sztukach teatralnych również na zamku w Pieskowej Skale.
Fot. 10. Portret Urszuli z Potockich Wielopolskiej, data: 1750,
autor: Łukasz Orłowski (1715-1765), źródło: Internet - strona: https://pl.wikipedia.org, obraz ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach.
No i tak zamiłowania Urszuli Potockiej do teatru zaowocowały powstaniem wielowiekowej tradycji papierniczej we współczesnej gminie Konstancin-Jeziorna.
Wkrótce opowiemy o urokach zamku w Pieskowej Skale i jego okolicy.
Podziękowania:
- dla Pana prof. dr hab. Jana Ostrowskiego, Dyrektora „Muzeum Zamku Królewskiego na Wawelu - Państwowe Zbiory Sztuki”,
za pomoc w przygotowaniu reportażu, w tym zgodę na publikację materiałów wykonanych przez „Cyfrowe Archiwum Wilanowa
i Okolic”,
- dla Pana Olgierda Mikołajskiego, kustosza Zamku Pieskowa Skała – Oddział Zamku Królewskiego na Wawelu, za gościnę i przekazanie portalowi CAWIO pasjonujących informacji o historii zamku
i związków jego właścicieli z Urzeczem.
Grzegorz Kłos
Materiały źródłowe:
1) Alfred Majewski, „Zamek w Pieskowej Skale. Dzieje i konserwacja”, Muzeum Historyczne
m. Tarnobrzega, Tarnobrzeg 2000,
2) Teresa Zielińska, „Poczet polskich rodów arystokratycznych”, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne”, Warszawa 1997,
3) Margerita Szulińska, Ewa Popławska-Bukało, Anna Marconi-Betka, „Zabytki Powiatu Piaseczyńskiego”, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Piaseczno-Warszawa 2006,
4) Paweł Komosa, „Szlaki turystyczne. Z dziejów przemysłu”,
5) Internet – strona: https://pl.wikipedia.org,
6) Internet – strona: http://www.gmina.gorlice.pl/index.php?pid=119&id=116-kleczany.
Patron honorowy